Een rondje schamppalen
Een rondje schamppalen
Schamppalen (synoniem: schampsteen, stootsteen, schutpaal, keerpaal) behoorden in het straatbeeld van de stad van weleer tot het standaard openlucht-meubilair. Zij moesten – met name op hoeken – gebouwen en voetgangers beschermen tegen aanrijdingen als gevolg van haastige en onhandige manoeuvres van bestuurders van karren, wagens en koetsen, die met hun hoge wielen en soms vér uitstekende aseinden voor aanzienlijke schade konden zorgen. De schamppalen stonden schuin naar de bebouwing toe verankerd in het wegdek. Je kwam ze tegen op straathoeken, vóór verhoogde stoepstenen, stoephekken, stoepkettingen, brugrelingen en aan weerszijden van de ingangen van koetshuizen en inrijpoorten. Voerlieden konden de met opzet ‘in de weg’ staande hinderpalen maar beter ontwijken, want bij een frontale aanrijding met de wielen langs de rechterkant van de paal was de schade aanzienlijk. Een aanrijding met een van deze obstakels aan de straatkant kende door het ‘schampend’ effect veel minder risico, omdat een wiel daar gemakkelijk van de paal afgleed. De schamppalen zelf moesten wel tegen een stootje kunnen en het geijkte materiaal bestond dan ook uit harde natuursteen en zwaar gietijzer. Een slimme vondst was het hergebruik van afgedankte kanonnen, die met hun dikwandig metaal en ronde vorm bijzonder geschikt waren.
1
Op de hoek van de Gentsestraat met de Gentsepoort (straat) stond schuin naar de bebouwing gekeerd een robuust kanon met de mond naar boven. Deze hinderpaal was expres een eind van het trottoir af geplaatst om de voerlieden ervan te weerhouden de bocht naar rechts af te snijden. Kwam een wagen, kar of koets met zijn rechterwiel(en) linksonder tegen de paal, dan schampte het voertuig gemakkelijk en zonder noemenswaardige schade af.
2
(Bron: Faceboek, Hulst van weleer, 05-02-2020)
Deze boerenwagen met een hoge bak en dito wagenas is door de Gentsepoort op weg naar de kruising met de Gentsestraat. Als de wagenvoerder op de hoek de bocht naar rechts te krap nam, sloeg het rechter voor- en/of achterwiel aan de rechterkant van de schamppaal vast, met alle gevolgen van dien. Niet zelden waren dan wielen en as aan diggelen
3
We kijken vanaf de Vismarkt op de zijgevel van het hoekpand met de Steenstraat in de richting van de Grote Markt. De grote gevelreclame voor de verfspuitinrichting van schilder Frederik Wauters was destijds voor niemand te missen. De schamppaal op de hoek konden de wagenvoerders beter wel missen. Net als in de Gentsestraat moest een oud kanon onachtzame voerlieden op veilige afstand houden. Het voormalige geschut, met de achterkant naar boven geplaatst, beschermde hier zowel de muren als de – inmiddels wat verzakte – stoepstenen langs de voorgevel.
4a
(Bron: Zeeuws Archief, nr. 13083, datering 1915-1925)
Op deze foto lijkt het onderste venster in de zijgevel van de winkel van Wauters verdwenen en heeft de muur een nieuwe stuclaag gekregen. De grote reclameschildering is naar boven verhuisd en attendeert de voorbijgangers op het veelzijdige vakmanschap van Frederik Wauters: glazenier voor venster- en spiegelglas, huis- en rijtuigschilder, borstelmaker en behanger. De schamppaal links op de hoek wordt vrijwel helemaal aan het zicht onttrokken door het groepje kinderen. We zien hem pas goed op de uitvergroting van afbeelding 4b.
4b
(Detail van foto 4a)
Het natuurstenen plaveisel langs de voorgevel van het hoekpand Vismarkt/Steenstraat is aan de kopse kant verfraaid met een hardstenen achtkantige stoeppaal, gedekt door een halve bol en met twee horizontale stangen verbonden met de muur. De stoep voor het huis was particulier bezit en dit soort stoepmeubilair gaf overduidelijk de scheiding met de openbare weg aan. Verderop zien we nog veel meer palen, aldaar met kettingen vastgemaakt. Anders dan op afbeelding 4a beschermt het oude kanon nu veeleer de forse stoeppaal.
5a
(Bron: Facebook, Oud Hulst, 03-05-2020)
Zo stil als op deze prent kon het eertijds in Hulst overdag zijn! Uiterst rechts, bijna van de foto af, is een op de stoepsteen zittende figuur het enige levende wezen in de onmetelijk lege ruimte; geen volk, geen verkeer, geen dier te zien. Het kiekje is te dateren tot uiterlijk september 1902, want de rails van de in dat jaar opgerichte ‘stoomtrammaatschappij Hulst-Walsoorden’ liggen er nog niet. Aan het einde van de Steenstraat staat de schamppaal eenzaam te wachten op wat komen gaat.
5b
5b. (detail van afbeelding 4a)
De schamppaal bevond zich op de hoek van de Steenstraat met de Grote Markt, pal voor Estaminet De Veemarkt. Hoewel het obstakel vrij dicht naast het trottoir was geplaatst, kon een rechtsaf slaande voerman beter de bocht niet te snel en te krap nemen om te vermijden, dat hij (te veel) op de linker weghelft uitkwam.
6
(Bron: De Zeeuwse Bibliotheek, recordnr. 8993)
De fotograaf in de Stationsweg rond 1915 mocht zich verheugen in de gebruikelijke ‘straatbrede’ publieke belangstelling bij het schieten van zijn plaatje.
De twee witte schamppalen rechts komen wat minder prominent in beeld.
De hardstenen palen beschermden destijds de muur boven de duiker (een koker onder de weg voor het inlaten of afvoeren van water), lopend van de Oude Vaart naar de Buitenvest.
7
(Bron: De Zeeuwse Bibliotheek, recordnr. 30759)
Op deze rond 1910 gemaakte foto kijken we uit de richting van de Paardenmarkt naar de Houtmarkt met de stadspomp prominent in het midden. Rechts voor het hoekhuis met een grote gaslantaarn aan de zijgevel wordt de toch al smalle doorgang verder verkrapt door drie schamppaaltjes op een rij, verbonden met een metalen draad. Zij beschermen zowel de zijgevel van het pand als de stoeppaal met ketting, die om de hoek voor de voorgevel staat. Deze woning, Houtmarkt 11, was de ambtswoning van de dominee.
Achter het zittende jongetje links bevindt zich een dunne stoeppaal, met drie stoepstangen verankerd in de muur.
8
Nogmaals de Houtmarkt, maar nu met het zicht vanaf het Cornelis de Vosplein richting Paardenmarkt. Het hoekpand rechts achter de grote stadspomp is weer de ambtswoning van de dominee. Links in het midden is een heel klein schamppaaltje geplaatst voor de op deze foto niet zichtbare hoekwoning Lange Nieuwstraat/Houtmarkt.
9
(Bron: Zeeuws Archief, Zeeuws Genootschap, Zelandia Illustrata, Prentbriefkaarten nr. 10675)
In het begin van de 20e eeuw bood de licht slingerende Bierkaaistraat met zijn bont geschakeerde huizen een pittoreske aanblik. Het leven van de bewoners, vooral ambachtslieden, winkeliers en herbergiers, was vaak veel minder schilderachtig dan dit nostalgische plaatje uitstraalt. De woningen herinneren aan een lang vervlogen tijd, van de straat zelf is inmiddels de volledige rechterkant weggehaald. De forse hardstenen schamppaal links onder was geplaatst bij de hoek van de Bierkaaistraat met de Dubbele Poort. In dit pand was destijds de herberg en afspanning gevestigd van Joannes Buijsse, timmerman en herbergier.
10
10. (Bron: De Zeeuwse Bibliotheek, recordnr. 9033)
Waar de Tivoliweg overgaat in de Oude Zoutdijk lag het buitengoed Tivoli, omgeven door een lusttuin met onder meer een vijver, vogelkooien en een serre met wijnranken. Het sierhek tussen de voortuin en de openbare weg bestond uit dunne in een speerpunt uitlopende spijlen, met een horizontale verbinding opgehangen aan ranke palen. Het delicate smeedwerk van de afrastering oogde heel transparant, maar was door zijn verfijning erg kwetsbaar bij onzachte aanrakingen. Drie witgeschilderde stootpalen vormden een vooral optisch front tegen eventuele beschadigingen door voertuigen. Van de drie ingangen was de centrale dubbele hekpoort aan weerskanten voorzien van grote hardstenen kogels, ongetwijfeld bedoeld als sierelement én als ‘schampbol’.
11
Bij de kruising van het Kerkstraatje (van rechtsonder naar linksboven) en de Pierssensstraat had de woning links een wel heel klein schamppaaltje om haar hoek te vrijwaren van schade.
Naar aanleiding van het verheffen van de St. Willibrorduskerk tot basiliek op 22 juni 1935 werd de naam Kerkstraatje bevorderd tot Basiliekstraatje. Vanzelfsprekend is de bebouwing op deze foto in het kader van de grote sanering in de jaren ’70 van de twintigste eeuw gesloopt. De woning uiterst rechts op de hoek van de Pierssensstraat met de Kruisstraat bestaat nog.
12
(Bron: Hulst in oude ansichten deel 2)
Dit plaatje is geschoten op de kruising van de Lange Nieuwstraat met de Korte Nieuwstraat in de richting van de Steenstraat. Links kijken we langs de grote smeedijzeren afrastering, die helemaal rondom de Willibrorduskerk liep.
De lange stenen hinderpaal fungeerde op de hoek als beschermengel van het sierhek.
13
(Bron: archief gemeente Hulst)
Zonder de huidige indeling met trottoirs, rijen stoeppaaltjes en de volle parkeervakken aan weerskanten had het Cornelis de Vosplein vroeger ook echt de aanblik van een plein. Aan de rechterkant staat de smeedijzeren omheining van de kerk, rechtsachter begint de Steenstraat en links achter prijkt een deel van het indrukwekkende geboomte, waarmee de hele Grote Markt beplant was.
In het hoekpand aan de linkerkant had Jan Warnier tot 1949 zijn kapperszaak annex café. Onder de forse gaslantaarn aan de voorgevel bevond zich de obligate schamppaal.
14a
(Bron: Rijksdienst voor het cultureel erfgoed, kaartnr. 12286)
Onder de liefhebbers van foto’s van het Hulst van weleer staat deze afbeelding bekend als de ‘spookfoto’ vanwege de schimmige vrouwengedaante voor het raam van het pand rechts.
Het plaatje is geschoten in juli 1919 op de Broodmarkt in de richting van de Lange Nieuwstraat. De voerlieden, die uit de Pierssensstraat (midden rechts) de Broodmarkt naderden, stuitten rechts op een grotere schamppaal en links op een kleiner witgeschilderd paaltje.
14b
(bron: Het Land van Hulst, Steijns E; Sponselee, G., Kloosterzande 1995 blz. 49).
Dezelfde locatie als op foto 14a, maar dan uit de richting van de Pierssensstraat met het zicht op de voorgevel van het huidige gemeenschapscentrum De Lieve aan de Broodmarkt. Links, maar buiten de foto, begint de Bontehondstraat en links van De Lieve is het begin van de Potterstraat. De grotere schamppaal, die op afbeelding 14a rechts achter stond, is hier links voor te zien. Het centrale thema op de foto is een les in hoefbeslag. Vooraan houden een paar mannen een hoefijzer vast met een tang, de persoon links beslaat de hoef van een paard. De man in het deftige kostuum links op de foto lijkt de cursusleider, mogelijk de veearts.
15
(bron: Hulst van vesting tot koopstad, Hulst 1992)
De façade van een van de gebouwen van het meisjespensionaat St. Joseph, eertijds gelegen tussen de Grote Markt en de Lange Bellingstraat. Het betreft het pand met het kenmerkende torentje, het enige overgebleven onderdeel van het grote Baudeloo-complex. Het kenmerkende stoepmeubilair was hier niet als afsluiting van een verhoogde rij stoepstenen langs de gevel geplaatst, maar diende de rechterzijde tot afbakening. Twee forse ronde hardstenen palen waren onderling en met de muur verbonden door een stenen boordrand op de grond en twee rijen stangen daarboven. De voorste stoeppaal werd bekroond met een halfronde kop, waarboven een achtkantig ornament. Kennelijk was dit hoekelement kostbaar genoeg om het met een schuine schamppaal tegen brokkenmakers te beveiligen.
16
(Bron: Rijksdienst voor het cultureel erfgoed, monumentnr. 22751)
Er stonden nog meer hinderpaaltjes op het Baudeloo-complex. Dit is het laantje tussen de twee grootste, parallel geplaatste gebouwen van het meisjesinternaat. De schamppaal links op de voorgrond beschermde geen muren of stoeppalen maar stelde paal en perk aan eventuele schade aan de borders door rollend materieel
17
Bron: De Zeeuwse Bibliotheek, recordnr. 8963, uitg. A. Eggerbeen, Terneuzen)
Een verstild kiekje rond 1900 uit de Stationsweg in de richting van de Gentsepoort met een doorkijkje naar de Gentsepoort (straat). Rechts is ter afscheiding van de weg met het talud naar de vest haaks op de poort een muur geplaatst, aan het uiteinde met een knik naar rechts. De tegen de muur leunende schamppaal beschermt alleen het haakse deel van de muur.
18
(Bron: Rijksdienst voor het cultureel erfgoed, kaartnr. 12283)
Als uitsmijter de grootste schamppaal van Hulst, in 1967 geschoten door fotograaf Gerard Dukker. Het robuuste bakstenen gevaarte was een ‘aanpalend’ onderdeel van een graanopslag aan het begin van de naastgelegen inrit. Het nog bestaande pand, Gentsepoort 5, is heeft nu een woonfunctie. De imposante kolom was bovenaan fraai en stoer afgesloten met een hardstenen ornament. Aan de ‘schampkant’ van de inrijpaal mankeren nogal wat bakstenen, ofwel te wijten aan achterstallig onderhoud ofwel had de forse stootpaal zich goed gekweten van zijn functie.
