4.4. Het wordt ingewikkelder: een nieuwe overheidstrechter
De troonrede van de derde dinsdag in september 1914 was de kortste sinds tijden, maar op het punt van gastvrijheid ondubbelzinnig:
Begaan met het lot van alle volkeren die in den krijg zijn mede gesleept, draagt Nederland de buitengewone lasten, die het worden opgelegd gewillig en ontvangt het met open armen alle ongelukkigen die binnen zijn grenzen hun toevlucht zoeken.
Een nobel streven van de regering om in beginsel alle voor de oorlog gevluchte burgers in Nederland welkom te heten én hen volledig te verzorgen. Veel verder dan een intentie, verpakt in mooie volzinnen, kwam het echter nog niet. Het beleid verkeerde nog in de ‘ad hoc’-fase en van een ruimhartige financiering was al helemaal geen sprake. Integendeel zelfs! Dit bleek eens te meer uit het telegram, dat Hulst op 22 september uit Middelburg ontving:
Ten vervolge op mijn schrijven van 9 dezer A no. 3932 a, 3de afdeeling, heb ik de eer U te verzoeken mij elken vrijdag te willen opgeven, hoeveel onvermogende Belgische vluchtelingen zich in Uwe gemeente bevinden; het is echter niet noodig negatieve berichten in te zenden. Te zijner tijd zal U worden medegedeeld, wanneer weder een transport naar Veenhuizen van Vlissingen zal vertrekken. Voor zooveel noodig zij U medegedeeld, dat de transportkosten naar Vlissingen niet door het rijk vergoed worden.
Het werd in deze missive ten overvloede herhaald: op geld hoef je niet te rekenen.
Overigens trokken in de zuidelijke provincies al heel wat Belgen over hunne landpalen terug naar huis en ook in Hulst was de grote piek van eerder deze maand eind september voorbij. Van 4 tot en met 9 september waren resp. 47, 216, 19, 124, 213 en 128 behoeftige personen door het steuncomité geadministreerd. In de volgende tien dagen kwamen er maximaal twintig per dag opdagen en op 19 september werden er al geen arme vluchtelingen meer verzorgd in het asyl voor arme vluchtelingen. De rust in het Waasland was blijkbaar teruggekeerd, want vanaf 20 september meldden zich uit deze regio per dag nog maar een handjevol mensen.
Plichtsbewust werd op vrijdag 25 september door Hulst aan Middelburg gemeld, dat slechts 2 mannen, twee vrouwen en drie kinderen voor opzending in aanmerking kwamen. De relatieve rust was echter bedrieglijk.
Als gevolg van de ‘Slag aan de Marne’ en de krijgshandelingen aan de Aisne in Frankrijk was de Duitse gevechtsmachine tot staan gebracht en zelfs teruggeworpen. Het Schlieffenplan, de grote offensieve omsingelingsbeweging was mislukt en het lag voor de hand dat de Duitsers in België hun macht zouden consolideren en versterken. Dat betekende binnen afzienbare tijd een ‘Slag om Antwerpen’ met een zekere nieuwe zondvloed aan burgervluchtelingen en militairen uit de zwaar versterkte vesting en daarbuiten. Dit besef drong ook door in Den Haag en het kabinet ging nu wel financieel en organisatorisch anticiperen. Premier Cort van der Linden liet alle provinciecommissarissen, behalve die van de drie zuidelijke provincies, vragen welke gemeenten op korte tijd grote aantallen vreemdelingen zouden kunnen huisvesten.
Voor het eerst gaf de centrale overheid invulling aan het uitgangspunt (paragraaf 3.5) om de opvang zelf centraal te regelen. Helaas ging dit gepaard met nog meer bureaucratie en bijbehorende overlapping. De Minister van Oorlog, Bosboom lanceerde het idee om naast de twee bestaande trechters met een derde nieuwe bestuursschil te komen. Op 21 september werd dit overheidsorgaan met de bekende voorkeur voor lange namen de Centrale Commissie tot behartiging van de belangen der naar Nederland uitgeweken vluchtelingen gedoopt, kortweg Centrale Commissie geheten 1. De goede bedoelingen leidden tot een zeer groot takenpakket, dat door zijn omvang geheel onnodig samenviel met de werkzaamheden van de talloze steuncomité’s, die aldus hinderlijk in de wielen werden gereden[ note]De Central Commissie had vier kerntaken:
1. Huisvesting voor de meer bemiddelde vluchtelingen, waarvoor vooral met de Vereniging voor Vreemdelingenverkeer moest worden samengewerkt.
2. Huisvesting voor de onbemiddelde vluchtelingen, wat van lieverlede moest gebeuren in de nog op te richten ‘regeringskampen’.
3. Bijstaan van de ‘particuliere trechter’ door het bevorderen van de oprichting van ‘Provinciale Comités’ als schakel tussen het ‘Amsterdamsch Comité’ en de lokale hulp- organisaties. Idealiter zouden de provinciale comités de dagelijkse leiding onder auspiciën van de Centrale Commissie uitvoeren.
4. Centrale registratie om inlichtingen aan verwanten te kunnen verstrekken, vermisten op te sporen, gezinnen te herenigen en last but not least te bepalen wie er ten laste van het Rijk zouden komen. [/note].
Terwijl de ‘Centrale Commissie’ in de aanvangsfase van haar bestaan nog weinig had kunnen uitrichten door bureaucratische stroperigheid en het ontbreken van deugdelijke financiering door de centrale overheid, brak in Antwerpen de hel los.
Afbeelding 23 (rockefellerfoundation.org; logo 1913)
Het logo van de ‘Rockefeller Foundation’, een filantropische instelling van de Amerikaanse oliemagnaat Rockefeller, heeft als mondiale doelstelling ’the wellfare of mankind throughout the world’ (het welzijn van de mensheid in de wereld). In plaats van een behoorlijke financiering door de Nederlandse regering, moest de ‘Centrale Commissie’ de hulp aan vluchtelingen aanvankelijk voor elkaar zien te krijgen met donaties van charitatieve instellingen als deze.
Vanaf 8 en 9 oktober 1914 werd als gevolg van de Duitse aanval op Antwerpen het westen van Noord-Brabant en Zeeuwsch-Vlaanderen bedolven onder een gigantische schare van honderdduizenden in paniek weggestoven vluchtelingen. De burgemeester van de Sinjorenstad speelde een sleutelrol in de kolossale omvang ervan door de burgers en militairen aan te sporen de stad te ontvluchten. Het Hulsterblad meldde: Al wat de laatste dagen geschiedde wees erop dat de Duitschers ernstig plan hebben ook Antwerpen te nemen en nu is de belegering een feit geworden . De organisatorische ‘trechters’ waren hier op geen stukken na op berekend en de opvang, die de centrale overheid door middel van een langzaam ingezette bemoeienis onder controle dacht te hebben, liep uit op een totale en niet te beheersen chaos.