Myra Stals, Author at History Hulst

De Heilige Kindsheid

Jezus’ heilsboodschap

Het Christendom was vanaf het begin een missionaire godsdienst. Jezus zou in de korte tijd tussen zijn herrijzenis uit het graf en zijn hemelvaart de uitdrukkelijke opdracht (missie) aan zijn leerlingen hebben meegegeven om zijn heilsboodschap te verkondigen. De christelijke kerk interpreteerde deze instructie heel ruim als basis én rechtvaardiging om ongelovigen en andersgelovigen in de hele wereld tot christen te maken. Met name het Rooms-Katholicisme, de grootste stroming binnen het Christendom, zond zijn van zendingsdrang vervulde geestelijken (missionarissen) over de aarde uit om de laatste wil van Jezus uit te dragen. De katholieke missie kende een zeer intensieve periode in Afrika en Azië gedurende het tijdvak van het ‘Moderne Imperialisme’ (1879-1914), toen een handjevol West-Europese landen deze werelddelen voor het overgrote deel in bezit nam in de vorm van koloniën. In het kielzog van de kolonisten zwermden steeds meer missionarissen uit naar deze verre wingewesten. Het steeds grootschaliger missiewerk vereiste een meer efficiënte, gecentraliseerde organisatie, maar dat kostte handen vol geld. Naast de talrijke particuliere en kerkelijke, per land georganiseerde, verenigingen om de missionering financieel te steunen, bestonden er drie ‘bovennationale’ pauselijke missiegenootschappen:
– Het Genootschap tot Voortplanting des Geloofs (opgericht in 1822), dat rechtstreeks geld bij gelovigen ophaalde.
– Het Liefdewerk van de Heilige Petrus (syn. St. Petrus Liefdewerk, opgericht 1889), dat specifiek gericht was op de opleiding van inlandse priesters.
– Het Genootschap van de Heilige Kindsheid (opgericht in 1843).

In dit deel van de serie ‘Hulst Historisch Kort’ wordt tegen de achtergrond van het ontstaan en van de algemene kenmerken de afdeling van de ‘Heilige Kindsheid’ in de parochie Hulst besproken.

Portret van Marie Pauline Jaricot (1799-1862)
(ompdecolombia.org)

Het geesteskind van Marie Pauline Jaricot

Marie Pauline Jaricot (1799-1862) was de jongste dochter van een rijke Franse lakenkoopman in Lyon. Opgroeiend in een welgesteld, liefdevol en diep gelovig katholiek gezin mocht het meisje zich verheugen in een onbekommerde jeugd. Aan dit onbezorgde leventje kwam in 1816 een abrupt einde toen zij als gevolg van een val (tijdelijk) gedeeltelijk verlamd raakte en in hetzelfde jaar ook nog haar moeder overleed. Deze tragische gebeurtenissen brachten bij de 17-jarige Marie Pauline een radicale innerlijke verandering teweeg. Een donderpreek over ijdelheid in een heilige mis in de kerk van St. Nizier in Lyon reikte haar een doel en instrumenten aan. Voortaan zou zij zich alleen nog wijden aan het bijstaan van behoeftigen in haar directe omgeving en aan het verkondigen van het Evangelie door het ondersteunen van de katholieke missie door gebed en met geld.Gedaan was het met de uiterlijke opsmuk en het mondaine leven. Marie Pauline ging alleen nog als arbeidster gekleed en ze hing het huwelijksideaal aan de wilgen.

Het door haar bedachte systeem van geestelijke en materiele hulp aan de missionarissen was al even eenvoudig als visionair. Een groep van tien volwassenen diende dagelijks een (deel van de) rozenkrans bidden en wekelijks een klein bedrag inleggen. Ieder lid van de groep moest proberen om anderen een nieuwe groep te laten vormen, zodat er ten slotte een Europees omvattend netwerk zou komen. Deze ‘rosaire vivant’ (de levende rozenkrans), zoals zij haar geesteskind noemde, was een klapper van jewelste. Het was de eerste grootschalig gestructureerde organisatie voor de financiering van de missie. Het unieke van de vondst van Marie Pauline Jaricot was, dat veel kleine bijdragen leidden tot een aanhoudend grote geldstroom. De aanpak van Jaricot inspireerde de bisschop van Nancy in 1843 tot de stichting van een soortgelijke organisatie, de ‘Heilige Kindsheid’. Hierin zouden niet de volwassenen, maar de kinderen voor de geestelijke en financiële ondersteuning van de katholieke missie zorg dragen.

De navolging door Charles de Forbin-Janson

Portret van Monseigneur Charles Auguste Marie Joseph De Forbin Janson (1785-1844), bisschop van Nancy.
(www.biographi.ca)

De bisschop van Nancy, Charles de Forbin-Janson etaleerde zich liever als een rondreizend evangelieprediker, dan als bestuurder van zijn Franse bisdom. Hierdoor kwam hij in aanraking met Marie Pauline Jaricot en raakte hij danig onder de indruk van haar unieke fondsenwerving voor de katholieke missie. De contributie per persoon betrof niet meer dan een paar ‘missiecentjes’, maar door de frequentie van de bijdragen en de grootschaligheid van de organisatie haalde haar missiewerk grote bedragen binnen. Hieruit ontstond een autonome organisatie, de Sacra Congregatio de Propaganda Fide (Het Heilige Genootschap voor de voortplanting van het Geloof), die de katholieke missionarissen in alle werelddelen ondersteunde. In samenwerking met en onder goedkeuring van Marie Pauline kopieerde de bisschop Jaricot’s methode specifiek gericht op kinderen. Hij noemde zijn organisatie de Sainte Enfance, in Nederland de ‘Heilige Kindsheid’ genoemd.

De symboliek kan staan voor ‘de verering van het goddelijk kind Jezus’, die de deelnemende kinderen beschermt en hen iets van zijn heilgheid meegeeft. Van de drie grote pauselijke missiegenootschappen zou de Heilige Kindsheid de meest succesvolle worden.
Net als de andere katholieke organisaties en activiteiten werd de Heilige Kindsheid via de hiërarchische structuur van de katholieke kerk ingebed in de onderste bestuurslaag, de parochie. In 1858, vijftien jaar na de oprichting van de Sainte Enfance in Parijs in 1843 kreeg de parochie Hulst haar eigen afdeling van de Heilige Kindsheid.

(www.etten-leur.nl)
Foto van Petrus Henricus van Wees als pastoor in Etten.
* 02-06-1830 Temse ( België) – † 10-05-1901 Etten (Noord-Brabant)

Oprichting van de Heilige Kindsheid in Hulst (1858)

Petrus van Wees was na zijn priesterwijding in 1854 te Hoeven drie jaar werkzaam in Oudenbosch als docent op het Klein Seminarie, een vooropleiding voor jongens van 12 tot 18 jaar ter voorbereiding van de eigenlijke priesteropleiding in een Groot Seminarie.
In februari 1857 werd hij door de bisschop van Breda, Joannes van Hooijdonk, benoemd tot kapelaan in de parochie Hulst.
Hier richtte hij met instemming van pastoor-deken¹ Augustinus van Hecke op 1 oktober 1858 een afdeling op van het Pauselijk Genootschap der Heilige Kindsheid, het eerste in Zeeland².
Naar goed katholiek gebruik fungeerde Van Wees als geestelijke als hoogste toezichthouder en kwam het feitelijke werk voor rekening van een behoorlijk aantal parochianen. Al na vier jaar verliet kapelaan Van Wees in 1861 de parochie Hulst, omdat hij benoemd was tot bouwpastoor³, eerst in Axel en in 1871 nogmaals te Etten in Noord-Brabant. Op 24 oktober 1883 keerde hij nog eenmaal terug als eregast bij de viering van het 25-jarig jubileum van de afdeling van De Heilige Kindsheid in de parochie Hulst. Bij deze gelegenheid hield hij in de Solemneele Mis een plechtig en toepasselijk sermoen⁴(preek)’.
Tijdens zijn periode als hulppastoor in Hulst was Van Wees samen me pastoor-deken Van Hecke ook betrokken bij het werven van fondsen voor de bouw van het Liefdehuis voor bejaarden, gebrekkigen en wezen in de Pottersstraat⁵.

Vier documenten betreffende de organisatiestructuur van de Heilige Kindsheid in Hulst.

(Gemeentearchief Hulst, Archief H. Willibrordusparochie, archief van de pastoor en het kerkbestuur, nr. 736)

Een bolwerk van ‘Mejufvrouwen’

In het gemeentearchief van Hulst berust (een deel van) de administratie van de Heilige Kindsheid van de parochie Hulst over de periode 1858-1925. Het merendeel van de schriftelijke stukken betreft de nauwkeurige optekening van de inkomsten en in verband hiermee een lange lijst van de bij het genootschap aangesloten kinderen, want het waren de kleintjes, die met hun geregelde kleine bijdragen over de jaren heen een aanzienlijke hoeveelheid geld voor de missie bijeen spaarden.
Naast de financiële stukken zijn er voldoende documenten, die aantonen, dat de organisatie de eenvoud van het Franse model van de ‘Sainte Enfance’ nauwgezet imiteerde.
Kapelaan Petrus van Wees werd na zijn vertrrek in 1861 als geestelijke waakhond van het genootschap opgevolgd door kapelaan Cornelius Hessels. Na diens benoeming tot kapelaan in Princenhage in oktober 1864 bleef het geestelijk voorzitterschap steeds in handen van de respectieve pastoors-deken van Hulst.
Het echte werkvolk van de Heilige Kindsheid bestond ongesalarieerde vrijwilligsters, uitsluitend mejufvrouwen, d.w.z. oudere meisjes en ongehuwde dames. Wie ging trouwen kreeg in de administratie van het genootschap bij haar naam de eufemistische aantekening ‘(eervol) ontslag wegens huwelijk’. De primaire zorg van de gehuwde vrouw lag bij man en (vele) kinderen en daar paste werk buitenshuis niet bij.
Voor het coördineren van de werkzaamheden was een beperkt management met twee functies voldoende. De werkelijke leiding was in handen van een directrice, ook wel presidente of overste genoemd. Haar belangrijkste functie was die van ‘hoofdkassier’, destijds omschreven met de fraaie – aan het Frans ontleende – benamingen Opper-Thesaurierster, Opper-Tresorierster en Opper-Tresaurière⁶ werden gebruikt. De eerste directrice was tot aan haar overlijden in 1887 mejufvrouw Clementina Theresia Voet⁷. Onder de supervisie van de directrice opereerden twee Thesauriersters⁸. Later waren er soms meer thesauriersters, maar nooit meer dan vier tegelijk.
Deze kleine bestuurskern stuurde de veel grotere groep aan van Zélatrices⁹ of ‘ijveraarsters’. Deze benaming dekte de lading goed, want de veelomvattende taak vergde heel wat animo en inzet van de dames. Uit de personeelslijsten blijkt, dat meerdere ‘mejufvrouwen zélatrices’ langdurig in functie bleven. Bij de viering van het zilveren jubileum van het genootschap op 24 oktober 1883 waren er drie jubilarissen tegelijk: Eugenie van Turnhout, Petronilla van Mervennee en Coleta Wageschiet¹⁰.
Wie langere tijd zélatrice was, kwam bij een vacature in aanmerking voor de functie van thesaurierster en thesauriersters konden promoveren tot directrice.

Dat het meeste werk op de schouders van de dames zélatrices terecht kwam, blijkt overduidelijk uit de onderstaande twee geschreven kantjes, zijnde het reglement van de plaatselijke afdeling van de Heilige Kindsheid in Hulst.

Twee beschreven bladzijden uit een schriftje met de titel ‘Werkzaamheden’ diende als simpel reglement van het Hulsterse Genootschap van de Heilige Kindsheid

(Gemeentearchief Hulst, archief van de pastoor en het kerkbestuur, nr. 736)

De bij de Heilige Kindsheid aangesloten kinderen waren onderverdeeld in groepjes van 12 van dezelfde kunne, ofwel meisjes en jongens strikt gescheiden. In principe was iedere zélatrice verantwoordelijk voor één twaalftal, maar sommige ‘ijveraarsters’ namen twee of drie groepen voor hun rekening. Een periodiek terugkerende taak was het innen van de verpligte aalmoes (contributie) van 2½ cent per maand bij ieder van de aan de zélatrices toevertrouwde kinderen. De opgehaalde penningen werden door hen ingeleverd bij een van de thesauriersters, die het geld op hun beurt inleverden bij de Opper-Tresorierster. De gezamenlijke opbrengst moest jaarlijks worden ingeleverd bij de financiële hoofddirectie van de Nederlandse Heilige Kindsheid in Breda.
Tweemaal per jaar vierde het Genootschap feest met een plechtige heilige mis, in februari pro defunctis (voor de overleden leden) en in augustus of september pro vivis (voor de levende leden). De zélatrices waren aangewezen om in hun groepje(s) de gezangen en de te declameren bijdragen voor te bereiden en tijdens de mis bij de onder hun hoede staande kinderen plaats te nemen. Als de jeugd na de feestelijke mis op rijstepap werd onthaald in het Liefdehuis in de Pottersstraat of in het meisjespensionaat in het Baudeloocomplex, was ook daar de inzet van de dames zélatrices nodig.
Sinds 1908 onderging hun portefeuille een grote uitbreiding door de toevoeging van de gecostumeerde kinderoptocht, die op gezette tijden werd gehouden. Ten slotte moesten de zélatrices ook het tweemaandelijks tijdschrfit Annalen (vanaf 1934 De Kleine Apostel geheten) bij de abonnee’s rondbengen.

Het stereotiepe beeld van Sina in het Westen

Cover van de Annalen van het Genootschap der Heilige Kindsheid

Hoe uitermate belangrijk het katholieke missiewerk in de niet-katholieke wereld was, kregen de beminde gelovigen heel subjectief en indringend voorgeschoteld. De vaste cover van het tijdschrift ‘Annalen van het Genootschap der Heiige Kindsheid’ sprak in dit verband boekdelen. Het niet gelovige en niet katholieke deel van de wereld was zonder meer afgodisch: het vereren van een andere en dus valse god. Dat gold vooral voor Sina (China), dat in de schroomelijke duisternissen van het afgodendom en in de slavernij des duivels¹¹ leefde. Daar heerste een schrikkelijk zedenbederf met als ergste uitwas het ombrengen van pasgeboren kinderen. Duizenden en duizenden kinderen worden er jaarlijks gewurgd, verstikt, verdronken, op allerlei wijzen vermoord.
De katholieke kerk stuurde er veel missionarissen heen om deze afschuwelijke praktijken te verijdelen. Het streven was in eerste instantie om Chinese kinderen vrij te kopen – inderdaad, alsof zij slaven van hun eigen ouders waren – om ze vervolgens in de Christelijke godsdienst op te voeden. Dan zoude Sina al spoedig een groot aantal christenen tellen!. Als men weeshuizen en scholen kon oprichten zou men priesters en liefdezusters kunnen aankweeken. Heel vaak lukte het alleen om die ongelukkige wichtjes te dopen, voordat ze stierven, maar dan waren ze toch behouden voor de eeuwigheid.

Voor wat, hoort wat

De indringende propaganda miste zijn effect niet. Hoewel ieder katholiek kind vanaf zijn doopsel kon worden ingeschreven (en lid blijven tot zijn twintigste jaar), gaven ouders hun pasgeborenen dikwijls al meteen op. De baby’s kregen dan als bewijs van inschrijving een gezegend speldje op het rompertje geprikt.
Het lidmaatschap was dus zeer vanzelfsprekend, maar bepaald niet vrijblijvend, want de kinderen hadden nogal wat verplichtingen. Iedere dag moest de jeugd het gebed ‘wees gegroet Maria’ opzeggen en de verzuchting Heilige Maria bid voor ons en voor de arme ongeloovige kindertjes slaken¹². Met de arme ongelovige kindertjes waren in principe alle niet-katholieke kleintjes bedoeld, maar met name de kleine Chineesjes, die voor het overgrote afschuwelijke wijze ter dood gebracht zouden worden. Voor het grootschalige missioneringsprogramma om deze kinderen te redden, deden de Nederlandse katholieke kinderen braaf maandelijks 2½ cent in het ‘gezinsmissiebusje’. Naast hun bijdrage in deze reguliere geldstroom waren de kinderen voor extra inkomsten druk in de weer met het verzamelen van aluminium wikkels, zilverpapier en flescapsules. Twee keer per jaar werd van de meisjes en jongens een actieve ‘acte de presence’ met zang en versjes verwacht bij de speciale heilige missen voor de Heilige Kindsheid. Het hoogtepunt van de activiteiten van de kinderen voor het genootschap was hun hoofdrol in groepen en op praalwagens van de Heilige Kindheidsoptochten, die vanaf 1908 met enige regelmaat plaats hadden.

Maar voor alle inspanningen van hun ‘goede werken’ kreeg de jeugd ook wat terug: voor wat, hoort wat!
Het bijwonen van de feestmissen werd beloond met een ‘volle aflaat’. Volgens deze, al sinds Maarten Luther zeer omstreden praktijk, konden stervelingen hiermee in het hiernamaals hun eventuele tijdelijke straffen afkopen. Wie trouw de maandelijkse centjes afdroeg, verzamelde in de loop der jaren karrenvrachten aan meer tastbare giften, bestaande uit allerlei Kindsheid-gerelateerde parafernalia, zoals medailles en stichtelijke prentjes. Na afloop van de tweejaarlijks te houden plechtige missen was er voor het jongvolk wat lekkers voorzien. In het meisjespensionaat St. Joseph links achter het stadhuis werd hen een bord rijstepap of chocolademelk met koek geserveerd.

Foto van een gedeelte van het meisjespensionaat St. Joseph, onderdeel van het Baudeloocomplex¹³. Hier waren ruimten voorhanden om de honderden kinderen te vergasten na afloop van de feestelijke Eucharistievieringen, die tweemaal per jaar aan de de Heilige Kindsheid werden opgedragen.
(foto: bron onbekend)

De Heilige Kindsheidprocessies

Ter gelegenheid van het vijftigjarig jubileum van het genootschap in de parochie Hulst werd op 1 oktober 1908 voor de eerste keer een plechtigen optocht met tallooze vaandels¹⁴ gehouden, die in de eigen administratie juichend een prachtig gecostumeerde kinderoptocht heette. Het Hulsterblad¹⁵ noemde in een artikel eerst honderden tot het genootschap behoorende kinderen en kwam verderop met een concreet aantal van 960 deelnemertjes. Van deze grote kinderschare was slechts een 44-tal in Chineese pakjes gestoken, begeleid door twee jongens en twee meisjes, die als paters en zusters missionarissen waren verkleed. Volgens de krant liepen er verder wel tal van maagdekens met bloemen en jongens met banieren mee, maar of ook zij gecostumeerd waren en om welk aantal het ging, werd niet vermeld. De route van de omgang was overigens uitermate beperkt: vanuit de opstelling op het terrein van het meisjespensionaat schreed de processie door de Lange Bellingstraat en Grote Markt naar het katholieke deel van de ‘Simultaankerk’ ¹⁶.
De kinderen ondergingen hier een gecelebreerde hoogmis, inclusief een lang overzicht van de geschiedenis van het Heilige Kindsheid-Genootschap in Hulst door Pastoor-deken Johannes Brouwers. Na afloop ging de stoet met een nog kortere route dan de heenweg via de Houtmarkt en Grote Markt direct terug naar het meisjespensionaat.

Veertien jaar later werd er veel grootser uitgepakt. De aanleiding was een missietentoonstelling in Hulst van 3 tot en met 7 augustus 1922 om den missieijver onder onze geloovigen aan te wakkeren¹⁷. Het bestuur van de Heilige Kindsheid greep deze manifestatie aan om op maandag 7 augustus voor de tweede keer een kinderprocessie te houden, maar dan veel luisterrijker dan de eerste. Het aantal deelnemertjes moet tussen 1500 en 2000 hebben gelegen, want naast Hulst waren ook de kindsheid-afdelingen van Clinge, Terhole, Graauw, Sint Jansteen, Zuiddorpe, Koewacht en Nieuw-Namen van de partij. Deze plechtige optocht telde liefst 45 groepen en 15 praalwagens, muzikaal omlijst door verschillende muziekkorpsen uit Hulst en de regio. Het eigen verslag laat er geen misverstand over bestaan, dat zulks alleen maar mogelijk was geworden door de inzet van veel parochianen: grootsche plannen werden beraamd, veel werd er beraadslaagd, ruime bijdragen werden geschonken, met groote naarstigheid werd er gewerkt, vooral door de dames zelatricen, en met schitterend succes¹⁸.

Tijdens de processie kreeg het – ook uit de omgeving van Hulst – talrijk toegestroomde publiek de collectebus onder de neus geduwd, want het ceremoniele gebeuren was toch vooral bedoeld als bedeloptocht: hoe meer er werd opgehaald, des te meer was er in kas tot vrijkooping der Chineesche kinderen¹⁹.

De processie van de Heilige Kindsheid 7 augustus 1922 in Hulst

Onderstaande foto’s komen uit een lang niet volledig overgeleverde serie van tenminste 42 opnamen. Een programmaboekje met de indeling van de processie is niet meer voorhanden, zodat de onderdelen alleen maar geinterpreteerd kunnen worden aan de hand van de foto’s zelf.

1

De fotograaf heeft post gevat op de Vismarkt met zijn statief in de richting van de Bierkaaistraat. De twee Oosters uitgedoste palfreniers met helmen, ieder een papieren waaier in de hand, horen als sluitstuk bij een – hier niet zichtbare – praalwagen (nummer 10 in de processie). Tussen de palfreniers te paard zijn onder de muurlantaarn duidelijk twee veldwachters met elkaar in gesprek te zien. Onderdeel 11 is een groep jongetjes met in een donkere kleur geschminkte gezichten, gevolgd door in het wit geklede meisjes als maagdekens of bruidjes. In het midden steekt een schildje met het groepsnummer omhoog.

(foto: bron onbekend)

2

De processie van 7 augustus 1922 staat even stil in de Vestdijkstraat richting Houtenkwartier. De fotograaf schiet zijn plaatjes mogelijk uit het gebouw van de ambachtsschool. Op de achtergrond staat links de mouttoren van bierbrouwerij De Halve Maan en rechts hiervan is de molen op de stadswal duidelijk in beeld. Midden achter op de foto steekt het hoge dak van het warenhuis van Wilking boven de lagere bebouwing uit.
Behalve de molen en het huis rechts vooraan (Vestdijkstraat 19) is alle op deze foto getoonde bebouwing vanaf het begin van de jaren ’70 van de 20e eeuw weggesaneerd.
Linksonder is de praalwagen (groep 10) grotendeels zichtbaar met erachter de twee rijknechten van foto 1. Rechts van de wagen heeft het schilddragertje de stok even tussen zijn benen gestoken. De wagen is rondom met bloemenguirlandes afgezet. Hierop staat een geestelijke in een eenvoudig gewaad met kruisbeeld op een lange stok in zijn rechterhand en met zijn linkerhand een zwart masker voor zijn gezicht houdend. Misschien wordt met deze maskerade een inlandse geestelijke gesuggereerd. De kinderen op de wagen zijn uitgedost in aandoende Oosterse gewaden. Het jongetje rechts vooraan houdt een vierkante, geheel doorzichtige, parasol op zijn rug.
Midden onderaan balanceert een meisje op een van de vierkante verbredingen van de hoge muur van de zogenaamde ‘Hof van Hombach’ om naar de processie te kijken. Deze afscheiding omsloot een tuin van enorme afmetingen, die zich van de Gentsestraat uitstrekte tot de Vestdijkstraat. In de jaren twintig van de twintigste eeuw moest de tuin plaatsmaken voor de gefaseerde aanleg van woningen. Steeds als er een huis werd gebouwd op een locatie, grenzend aan ‘de muur van Hombach’, werd een deel ervan afgebroken. Dit facet wordt hier mooi in beeld gebracht bij het pand rechts: Vestdijkstraat 19.
Verder naar achterende staat het groepje geschminkten met de bruidjes (nr. 11), de praalwagen met de wereldbol (nr. 12); daarachter twee loopgroepen (nrs. 13 en 14), een boerenwagen met een driehoekig bouwsel er op (nr. 15). Helemaal achteraan, vlak voor een stukje hoekmuur van de bierbrouwerij, komt een nog hoger versierd voertuig aanzetten (nr. 16). De opbouw is aan de voorzijde halfrond van vorm en wordt bekroond met een kruis. In de opening staat een in het wit geklede gedaante.

(foto: bron onbekend)

3

Op deze processiedag wordt er uitbundig uit de woningen gevlagd. De plechtige stoet met taferelen uit de missielanden staat op de hoek van de Bierkaaistraat met de Bontehondstraat eventjes stil, zodat fotograaf Van der Biest²⁰ goede foto’s kan maken van de groepen en de praalwagens.

Op dit kiekje, nummer 17 uit de serie, is uiterst rechts nog een deel van de linkerkant van het meubelmagazijn van Hendrik Ferdinand Morres zichtbaar. Op de scheiding met het pand ernaast hangt een flinke gaslantaarn, waaronder de twee besnorde nors kijkende veldwachters Peter Wijnacker en Edumond Cortvriendt hebben post gevat. De praalwagen met het opschrift ‘Australie-Azie’ is nummer 12 in de stoet. Rondom een uit de kluiten gewassen globe tronen als bedoeienen verklede jongens. Vooraan zitten een in het wit geklede pater en een knaap in een tropenkostuum, compleet met witte helm. Achter de versierde kar komen de groepen 13 en 14 aanlopen en helemaal achteraan is nog net de voorkant van een volgende pronkwagen zichtbaar (onderdeel 15). Geheel links op de foto staat een man in vol ornaat: jacquet, hoge hoed, handschonen. Ook op foto 2 figureren heren in rokkostuum, kennelijk om de processie in stijl te escorteren. Rechts achter de heer met de gelegenheidskleding ontwaren we nog een veldwachter.

(foto: bron onbekend)

4

Op dezelfde hoek Vismarkt-Bierkaaistraat houdt een jongeman als schilddrager een bord omhoog met het groepsnummer 13. Links achter hem heeft een meisje, gehuld in een mantel met wijde lange mouwen, een stok vast met aan het uiteinde een klein vaantje, waarop een kruis is afgebeeld. Beide kinderen introduceren een vast onderdeel van de Heilige Kindsheidoptochten, meisjes met witte jurkjes, grote strikken in het haar of met andere hoofdtooi en soms met witte handschoentjes. De geijkte term voor de aldus uitgedoste meisjes was bruidjes of maagdekens. Degenen onder hen, die hun Eerste Heilige Communie hadden gedaan, konden hun communiejurkje aan, voor anderen moest dit kledingstuk worden gemaakt, wat heel wat tijd en organisatietalent van de zélatrices vergde. De begeleidende dames, links met paraplu en rechts met grote hoed, zijn zonder twijfel ‘zélatrices’. Op de dag van de plechtige omgang escorteerden zij de afzonderlijke groepen, maar het meeste werk staken zij in de voorbereiding. Vooraan dragen drie bruidjes bloemenmandjes, waaruit tijdens de optocht bloemen konden worden gestrooid. Het grotere meisje op de voorgrond in het midden is op haar rug getooid met vleugeltjes.

Achter de processiebruidjes bevindt groep 13 zich ter hoogte van het pand van landbouwer Frans Michielsen, met drie van luiken voorzien ramen en een snijraam²¹ boven de voordeur. Onder de gaslantaarn treffen we met de twee veldwachters opnieuw de arm der wet aan.

(foto: bron onbekend)

Twee details van foto 4

Met een uitvergroting is de volgende groep vrij goed te identificeren. Rechts boven houdt een jongetje het schild met nr. 14 omhoog. Achter hem drie in het wit geklede missiezusters met een mantelkap over het hoofd getrokken. Zij worden verondersteld in Afrika werkzaam te zijn, getuige de kereltjes achter hen met zwart gemaakte gezichten. Als gevolg van de toenmalige godsdienstige en racistische superioriteitsgevoelens waren de kwalificaties voor niet christelijke gekleurde kinderen in programma’s van de processies navenant (kleine nikkers, zwart als roet; heidenkinderen; ongeloovige heidenen).

Om de praalwagen van onderdeel 15 enigszins in beeld te brengen is een verdere en dus nog vagere uitvergroting nodig.
Rechts onder is het schildje met het cijfer 15 tot een vlek gereduceerd; in het midden ontwaren we de onscherpe contouren van het voorbespannen paard; links onderaan staat een in een wit gestoken vrouwelijke gedaante met grote hoed. Een stuk hoger is rechts onder de driehoekige opbouw – naar de kleding te oordelen – een (missie)zuster te zien. Voor de tekst op het fronton van het bouwsel moet je haviksogen hebben, maar mogelijk staat ter rechterzijde ‘Nieuw Guinea’.

5

Op deze afbeelding lijken meerdere van elkaar gescheiden groepen weergegeven, maar de schilddragertjes om de onderdelen te scheiden lijken te ontbreken. Prominent vooraan schrijdt een gekroonde jongedame met bloemenschaal, gehuld in een lange jurk, waarover een luxe mantel, opgehouden door een slippendraagster. Zij zou Maria of een prinses kunnen verbeelden. In het clubje van de zes jongetjes achter haar is het laatste drietal oosters uitgedost. Het middelste knaapje draagt een flinke tulband. De obligate bruidjes erachter zouden de (katholieke) overwinning (op het heidendom) kunnen symboliseren, want een aantal meisjes heeft een palmtak bij zich. Achteraan lopen kinderen in witte gewaden met donkere verticale strepen, maar meer is van dat tafereel niet te ontwaren. Rechts zijn de twee veldwachters van hun plek onder de gaslantaarn opgeschoven naar links. De veldwachter aan de linkerkant is ook nog van de partij, met rechts naast hem een met de optocht meelopende zélatrice met grote hoed.

(foto geplaatst in de facebook-groep ‘Oud Hulst’ 05-09-2015)

6

De muzikanten van het op 4 mei 1894 opgerichte muziekkorps Vlijt en Volharding’ staan prominent in beeld. Vooraan torst de vaandeldrager met zijn rechterarm een meer dan manshoog vaandel, bekroond door twee rijen horizontaal opgehangen prijspenningen, waarboven een bol met staande figuur. Het gewicht van het gevaarte wordt opgevangen door een foedraal aan een riem om het middel, waarvan alleen de diagonale schouderband te zien is. In de linkerhand van de man steekt een lekkere sigaar voor onderweg. De trommelslager achter de Turkse trom heeft het heel wat gemakkelijker dan de drager van dit slaginstrument.
Destijds was er beslist nog geen geld voor een uniform, maar voor de processie werd wel het zondagse pak uit de kast gehaald met als hoofddeksel de onvermijdelijke arbeiderspet of strooien hoed. Een enkeling is getooid met een deukhoed, zoals de trommelslager en de vaandeldrager. De veldwachter links, nu met de hand in de zij, is nog steeds op zijn post.

(foto: In Alle Toonaarden, gedenkboek ter gelegenheid van het tweehonderjarig bestaan van de Koninklijke Stedelijke Harmonie van Hulst, 2001, 135

7

Direct achter het muziekkorps torst een door twee paarden getrokken platte wagen een huizenhoog zeilschip. De boot heeft rondom een versiering, mogelijk golven voorstellend. De slappe mutsen van het bootvolk wijzen op een matrozentenue. Achter het schip komt een processieonderdeel uit Graauw (volgens het bordje). De loopgroep bestaat uit (nog maar eens) bruidjes met onder hen een groot rechthoedig vaandel. Links loopt de onvermijdelijke zélatrice mee.
Achter deze groep nemen we een oerwoud aan dicht op elkaar gedragen banieren waar.

(foto: bron onbekend)

8

Op de met oplopende zuilen geflankeerde praalwagen (onderdeel nr. 2 in de processie) gaan de kinderen zowat schuil achter flinke potten met forse planten tussen en op de witte pilaren. De wagen is onderaan met bloemenslingers afgezet en tussen de zuilen zijn banieren gespannen.
De hoogste pilaren aan de achterkant van de wagen fungeren door middel van een verticaal gespannen kleed met bovenaan een banderol als afsluiting. Het opschrift op de spreukband is een bekende passage uit de evangeliën van Lucas (18:15-17) en Marcus (10: 13-16): laat de kleinen tot mij komen.
Achter de wagen houdt een jongetje een schild met het nummer 3 omhoog voor een loopgroep met vooraan een gesluierd meisje met bloemenmand tussen twee jongens in. Achter dit drietal een schare van de in dit soort stoeten veel voorkomende bruidjes of maagdekens.

(foto: bron onbekend)

De processie van 31 juli 1927

Getypt velletje met de volgorde van de groepen in de optocht van de Heilige Kindsheid van 31 juli 1927 te Hulst.

(Archief van de Sint Willibrordusparochie, archief van pastoor en kerkbestuur, nr. 619)

Na het overweldigende succes van de optocht in 1922 besloot de dolenthousiaste leiding voortaan ieder jaar een Heilige Kindsheidoptocht te houden, maar van dit streven is in de overgebleven administratie niets terug te vinden. De eerstvolgende processie vond plaats op 31 juli 1927. Deze omgang was vergeleken met die van 1922 zeer bescheiden met 7 groepen tegenover 45 en nul praalwagens tegenover 15. Wel kennen we dankzij het op één kantje passende programma de indeling van deze Kindsheidprocessie. stoet. Aan de hand van dit document zijn de thema’s van de groepen twee, drie en vier op de twee van de optocht bewaard gebleven foto’s (nrs. 9 en 10 hieronder) te identificeren..

9

Een derde²² Heilige Kindsheidprocessie in Hulst, die door middel van (archief)bronnen kan worden aangetoond, had plaats op 31 juli 1927.
Volgens het programma opende de Koninklijke Harmonie de stoet en we zien het korps met het vaandel fier voorop hier van links de Steenstraat ingedraaid, komend uit de richting van de Grote Markt. Een deel van het publiek loopt ‘met de muziek mee’ en ‘voor de muziek uit’ en onderaan op de foto staat een deel netjes langs de kant. Achter de harmonie komt het vaandel van de Heilige Kindsheid aanzetten en verder naar achteren in de richting van de bomen op de Grote Markt zijn nog twee vaandels waar te nemen. Volgens het programma werd tussen de vaandels achteraan een ‘beeld van het kindje Jezus’, omgeven door bruidjes, meegevoerd, maar die groep is op deze foto niet meer te onderscheiden.

(foto: In Alle Toonaarden,
Gedenkboek ter gelegenheid van het tweehonderjarig bestaan van de Koninklijke Stedelijke Harmonie van Hulst, 2001, 89.)

10

Na de harmonie en de groep met een beeld van het kindje Jezus heeft de fotograaf in één opname (een gedeelte van) de groepen 2, 3 en 4 kunnen vatten. We bevinden ons nog op nagenoeg dezelfde locatie als die van de vorige foto in de Steenstraat tussen de huisnummers 3 tot en met 11. Ter hoogte van het pand rechts op de foto loopt groep nummer 2, volgens het programma getiteld H. Agnes met twaalf maagden. Het gezichtje met kroontje van het meisje, dat Agnes verbeeldt, is juist zichtbaar links onder de geopende voordeur van huisnummer 11. Agnes van Rome was een martelares van 13 jaar oud, slachtoffer van verkrachting en speelbal van hunkerende mannen. Om haar maagdelijkheid te verdedigen, riep zij in plaats van de Romeinse goden de christelijke God aan. Dat moest zij bekopen met een zwaardstoot in haar nek. Agnes met een kroontje op haar hoofd is centraal in de groep geplaatst. Van de in het wit geklede en met een hoofdband getooide twaalf maagden, die haar links en rechts van de straat begeleiden, zijn er een aantal te zien.

(foto: bron onbekend)

10 (detail)

Groep 3 wordt ingeleid met een breed schild, waarop de tekst Maria Koningin der Engelen, een kenmerkende aanroeping van Jezus’ moeder. Direct achter dit bord zijn over de volle breedte een zevental in het wit geklede meisjes te zien, die ongetwijfeld behoren tot de ‘bruidjes’, die volgens het programma²³ de groepen van elkaar scheiden. In het haar dragen zij grote strikken, een band van bloemen of een combinatie van beide. Bij de meisjes aan de rechterkant steken de beugels van de door hen gedragen bloemenmanden deels boven het schild uit. Of Maria deel uitmaakt van de groep is niet te zien, maar haar gevleugelde engelen achter de bruidjes wel.
De naar de groep neigende dame rechts met hoed is ongetwijfeld een zélatrice in haar escorterende rol.

10 (detail)

Hoe gedetailleerder, des te meer onscherp, maar dankzij het progrmmaboekje is onderdeel 4 van de stoet nog net herkenbaar: een deel van de
missiegroep ‘Kardinaal Lavigerie met paters en zusters van verschillende missie-orden’. Onderaan is een klein stukje van het brede schild te zien met het laatste fragment van de evangelische zinspreuk ‘Gaat dus heen; onderwijst de volken’²⁴.
De Franse geestelijke Charles Lavigerie (1825-1892) wijdde zich als aartsbisschop van Algiers tussen 1867 en 1892 volledig aan de katholieke missie in Afrika. Voor dit doel stichtte hij twee geestelijke orden, de congregatie van de missionarissen van Afrika en de congregatie van de zusters missionarissen van Onze Lieve Vrouw van Afrika; in de volksmond heetten zij respectievelijk ‘Witte Paters’ en ‘Witte Zusters’. De Witte Paters lopen hier in groep 4 mee, gestoken in de door Lavigerie voorgeschreven, aan Arabische kleding ontleende gewaden. Een lang wit katoenen onderkleed met lange mouwen (de kandora of gandourah) met daar overheen een boernoes (burnous), een ruime lange witte wollen kapmantel, d.i. een mouwloos gewaad met een grote capuchon.
Aan de rechtzijde zijn drie Witte Paters zichtbaar, naar hun lengte te oordelen uitgebeeld door oudere jongens of volwassen mannen. De figuur links voor het schild zou kardinaal Lavigerie kunnen zijn, maar in dat geval zou je hem achter het bord verwachten.

11

Naast de specifieke Heilige Kindsheid Processies, die periodiek plaatsvonden, namen kinderen van dit genootschap ook met eigen groepen deel aan optochten in het kader van eenmalige manifestaties. Tussen 1931 en 1935 werd de H. Willibrorduskerk grondig gerestaureerd, waarvan de grote steenblokken op de achtergrond duidelijk getuigen. Begin 1933 was het gebedshuis, dat tussen 1807 en 1929 met de gereformeerde kerk gedeeld moest worden, zover hersteld, dat het hele gebouw voor de katholieke eredienst in gebruik kon worden genomen. Hiervoor werd het kerkgebouw plechtig geconsacreerd (ingewijd) door monseigneur Adrianus Hopmans, bisschop van Breda. Een grote processie moest deze ceremonie luister bijzetten. De foto is gemaakt op het moment, dat Koninklijke Harmonie aan het hoofd van de optocht voorbij bisschop Hopmans en zijn collega Honoré Coppieters, bisschop van Gent (beide links staand voor de westgevel van de kerk op een podium achter een kleed), trekt, gevolgd door kinderen van de R. K. meisjesschool. De – hier niet afgebeelde – delegatie van de Heilige Kindsheid liep als negende onderdeel van de 34 (!) katholieke verenigingen uit Hulst mee. Onder de bomen op de Grote Markt staan een paar kramen van de meikermis.

(foto: nationaalarchief.nl)

De regulier bijgehouden administratie van het Genootschap der Heilige Kindsheid te Hulst, die in het gemeentearchief is bewaard, eindigt voor sommige onderdelen in 1899, voor andere in 1925. Van een opheffing was toen nog geen sprake, want als zelfstandige organisatie was het genootschap in Nederland nog actief tot in de jaren ’50 en ’60 van de 20e eeuw. De drie aparte pauselijke hulporganisaties²⁵ voor de missie gingen uiteindelijk op in één vereniging. Het tijdschrift van de Heilige Kindsheid ‘De Kleine Apostel’ werd in 1966 opgeheven.

(Gemeentearchief Hulst, Archief H. Willibrordusparochie, archief van de pastoor en het kerkbestuur, nr. 736)

Door Myra Stals, 2 jaar18 augustus 2022 geleden

Schilderachtige Historische ommegang

<– Terug naar Historische Fotogalerij

📷 Schilderachtige Historische ommegang

Klik hier voor meer achtergrondinformatie bij deze galerij

Ter gelegenheid van de viering van 750 jaar stadsrechten (1180-1930) brachten koningin Wilhelmina, Prins Hendrik en prinses Juliana op zaterdagmddag 16 augustus 1930 een bezoek aan Hulst. Hieraan voorafgaand had het koninklijk gezin er al een hele rondreis langs alle oost-Zeeuws-Vlaamse dorpen opzitten. Na de verwelkoming door burgemeester Truffino bestegen de koninklijke gasten de bordestreden van het stadhuis, waarna zij in de raadzaal de gebruikelijke officiële ontvangst konden genieten. In de tussentijd werd de historische optocht geformeerd met 22 onderdelen, bestaande uit zo’n 200 figuranten, verdeeld over 9 praalwagens, 7 ruitergroepen en 6 groepen te voet, het geheel muzikaal omlijst door 30 zangers en klaroenblazers. De Historische Ommegang bestond uit drie hoofdafdelingen: de Kruistochten, de opbloei van Hulst en de opbloei van Hulsterambacht. Volgens het programmaboekje was het thema afgeleid van de vrijstelling van de tolbetaling door Hulst in heel Vlaanderen door Filips van den Elzas in 1180. Dit recht betekende een belangrijke impuls voor de opleving van de economie in het stadje en in het omliggende rechtsgebied van Hulsterambacht.

De directe relatie tussen tolvrijheid en economische vooruitgang is meteen duidelijk, maar het verband, dat de organisatie destijds zag met de Kruistochten veel minder. Hoewel niet van alle onderdelen van de optocht foto’s zijn gevonden, is er voldoende materiaal voor een overzichtelijk beeld van de indeling van de ommegang.

Deze historische fotogalerij presenteert de afbeeldingen in dezelfde volgorde als die van de stoet in 1930, zij het dus met een aantal hiaten. De galerij opent en sluit met foto’s van de bij de ommegang aanwezige koninklijke familie.

1. (Koninklijke Bibliotheek, prentbriefkaarten Nederlands Vorstenhuis 1900-1970, 52A27-02-P057-1) Direct na aankomst inspecteerde Hare Majesteit de voor het stadhuis van Hulst opgestelde erewacht van 100 leden van de Vrijwillige Landstorm Oost-Zeeuws-Vlaanderen. Van rechts naar links: koningin Wilhelmina met bontstola en grote bloemenruiker, het gelaat naar de erewacht gekeerd; achter haar de kamerheer in buitengewone dienst Jhr. W. van Teijlingen met naast hem de gehelmde commandant van de erewacht, P. Elout; links van het midden schrijdt prins-gemaal Hendrik in admiraalstenue met gepluimde steek en forse schouderepauletten; hier achter volgt prinses Juliana met helemaal links de commissaris van de koningin in Zeeland J. Quarles van Ufford. Het is bekend, dat de Duitse prins Hendrik bij officiële gelegenheden van Wilhelmina op eerbiedige afstand van haar moest blijven. Bij het bezoek aan Hulst zou hij in dit verband gezegd hebben ‘ich bin nur das Gepäck’ (ik ben de bagage maar).

2. (Nationaal Archief, collectie Het Leven 022) Na de ontvangst met thee in het stadhuis hebben v.l.n.r. Prinses Juliana, Quarles van Ufford, koningin Wilhelmina en burgemeester Truffino onder het gelegenheidsbaldakijn op het bordes van het stadhuis post gevat in afwachting van het historische defilé. Prins Hendrik van Mecklenburg staat hier nog niet paraat. Onder de koninklijke loge is het ‘geef acht’ van de Landstormers al overgegaan in een nonchalanter en gemakkelijker ‘op de plaats rust’.

3. (Hulst van vesting tot koopstad, Hulst 1992, foto-detail) Met prins Hendrik inmiddels ook op het bordes mocht het voltallige hoge bezoek de historische ommegang nauwgezet volgen aan de hand van uitgereikte programmaboekjes. Zo lazen zij, dat de eerste hoofdafdeling de Kruistochten verbeeldde, ingeleid door drie trompetblazers te paard (1e groep), gevolgd door een contingent tempeliers (2e groep). Van deze ruitergroep is de volgende foto bewaard.

4a. Met het ‘bejaarde blik’ van de jaren ’30 als achtergrond paradeert de ridderorde van de tempeliers of tempelridders van de Commanderij van Zaamslag te paard op het Cornelis de Vosplein. Een vaandeldrager met de ‘baucent’, de zwart-witte oorlogsbanier, met naast hem de ‘commandeur’, rijden vooraan. Zij worden gevolgd door zes ridders van de orde. Middeleeuwse geestelijke ridderorden bezaten als bron van inkomsten ‘commanderijen’, grote landgoederen en herenboerderijen, bestuurd door commandeurs, orderidders met een hoge rang. Ridderverenigingen zoals deze speelden een grote rol in de christelijke staten van de kruisvaarders in het Heilige Land. Zij verpleegden zieken en gewonden, boden bescherming aan pelgrims en streden tegen de islamieten.

4b. (Zeeuws Archief, Atlassen Hattinga, nr. 428, detail van de Kaarte van Saamslag, 12-07-1746) De Commanderij in Zaamslag met bijbehorend hospitaal, op de kaart van Hattinga linksonder aangegeven als resp. Cleijnen Tempel en Grooten Tempel.

5a. De 3e groep was de praalwagen met de Vlaamse graaf Diederik van den Elzas en zijn gemalin gravin Sybille van Anjou. Een hofdame houdt de zware sleep van de mantel van Sybille omhoog en achter de graaf staan twee lakeien (zie detail afbeelding 5b.) Uitgebeeld wordt het moment van het vertrek van de graaf als kruisvaarder naar de Tweede Kruistocht (1147). De monniken rechts op de wagen verwijzen naar de initiatiefnemer van deze kruistocht Bernard, abt van de abdij van Clairvaux. Aan de kant van het smeedijzeren hek rond de kerk is aan lange staken feestverlichting aangebracht. Het koetswerk van de geparkeerde auto’s en busjes is voor ons al even bezienswaardig als de historische omgang.

5b. Detail van afbeelding 5a

5c. Dit is dezelfde pronkwagen als op afbeelding 5a, nu op de Grote Markt tegen de achtergrond van het statige pand van de familie Seijdlitz. Links een stukje van de voorgevel van het stadhuis. Te zien zijn weer v.r.n.l de twee lakeien, graaf Diederik en drie cisterciënzer monniken. De graven met haar hofdame is vanaf deze invalshoek niet zichtbaar.

6. Omdat de fotograaf meer gericht is op de koninklijke familie op het bordes van het stadhuis, komt van groep 4, de bereden troep ‘Saracenen’ alleen de voorste ruiter in beeld. An-Nasir Salah ad-Din Yusuf ibn Ayyub, beter bekend onder de naam die de kruisvaarders hem gaven: Saladin. Deze succesvolle Islamitische generaal genoot, vooral door zijn herovering van Jeruzalem, veel ontzag bij zijn West-Europese vijanden. Baard en snor zijn vervaarlijk genoeg, maar de potsierlijk hoge helm heeft meer weg van de Duitse ‘pickelhauben’ uit de Eerste Wereldoorlog dan van het authentieke Saraceense model.

7. (onbekend tijdschrift) De stoet slingert zich door de burgemeester Frans van Waesberghestraat in de richting van de Steenstraat. Rechts het pand van bakker van Rie op de hoek van de Vestdijkstraat en links de hoek met de Grote Zwanenstraat. Op deze niet al te scherpe kopie van een foto uit een tijdschrift duwen soldaten van groep 5 een rolpaard met belegeringsgeschut voort. Het niet herkenbare oorlogstuig is volgens het programmaboekje een ‘blijde’, een stenenwerper, waarmee grote stenen op of

8a. (Hulst toen en nu, Hulst 1989, blz. 67) In de tweede hoofdafdeling, de opbloei van Hulst, is groep 12 de door vier paarden getrokken praalwagen met de Vlaamse graaf Filips van den Elzas en zijn gemalin Isabella van Vermandois. Graaf en gravin dragen een kroon als teken van hun waardigheid. De schildknaap, schuin achter zijn Heer staand, omvat diens zwaard - het symbool bij uitstek van de wereldlijke macht - met beide handen bij het gevest. De voor de graaf geknielde burger en de op een lager platform staande burgers zijn in afwachting van het overhandigen van de grafelijke oorkonde met de tolvrijheid. Aan de voorkant van de wagen prijkt een rechthoekig bord met het wapen van Hulst en een (niet leesbare) Latijnse tekst met ongetwijfeld een citaat uit de grafelijke oorkonde.

8b. (Hulst van vesting tot koopstad, Hulst 1992) Het grafelijk paar op de praalwagen rijdt het koninklijk paar op het bordes van het stadhuis voorbij. Op deze uitsnede zijn de personages en het ‘moment suprême’ veel beter te zien. Twee hofdames achter gravin Isabella tillen haar majestueuze en weelderig geplooide sleep omhoog. Graaf Filips overhandigt met zijn rechterhand de oorkonde met de tolvrijheid aan een geknielde burger van Hulst.

10. Uit de richting van de Grote Markt lopen de 14e en 15e groep in de Gentse straat de fotograaf tegemoet. Onderaan marcheert als nummer 14 een afdeling van het schuttersgilde (gewapende stadswacht) van St.Joris. Voorop loopt de vaandeldrager met een banier aan een lange standaard, gevolgd door de schutterskoning (winnaar van de jaarlijkse schietwedstrijd) en de deken (hoofd) van het gilde met achter hen vier gildebroeders met lange lansen. Groep 15 is te vaag om details te herkennen, maar het programmaboekje biedt weer uitkomst. Het geheel in het zwart geklede gezelschap vormt de entourage van Christoffel (of Christoforus), tot 1969 de katholieke beschermheilige van reizigers. De heilige loopt voorop met op zijn schouders het kind Jezus, dat hij volgens een van de legenden op deze manier over een rivier droeg.

11. Bij het thema ‘De opbloei van Hulst’ mochten handel en scheepvaart natuurlijk niet ontbreken. In de sloep, genaamd ‘Stad Hulst’ deinend op de niet zo woelige baren, is de mast met de zeilen neergelaten. Het vaartuig staat vol met schippers en kooplui, inclusief handelswaar. Achter de praalwagen symboliseren blije poorteressen en poorters al hossend de toegenomen welvaart.

12. Het onderwerp van de 3e hoofdafdeling was ‘De opbloei van Hulsterambacht’, die symbolisch werd ingeleid door vier klaroenblazers te voet, samen groep 17 vormend. Zij hebben op het Cornelis de Vosplein halt gehouden om volop blazend te poseren voor de fotograaf, zo lijkt het. Te paard achter de muzikanten zit volgens het programma groep 18, het bestuur van Hulsterambacht, bestaande uit de baljuw en zeven schepenen te paard.

13. (onbekend tijdschrift) De praalwagen van groep 20 lijkt een haastig in elkaar geflanste wanorde van struiken, waarin zich een aantal personen hebben weggestoken. Deze warboel klopt echter helemaal met het hier uitgebeelde aloude ambacht van de verwerking van meekrap (syn. mee, mede). De wortels van deze plant, die de grondstof leverden voor de rode kleurstof, waarmee textiel werd geverfd, groeiden 50 tot 100 cm diep en als de bos – met veel moeite - was uitgestoken, zat hij inderdaad rommelig in elkaar gestrengeld.

14. (onbekend tijdschrift) We eindigen de schilderachtige historische ommegang met een overzichtsfoto in de burgemeester Frans van Waesberghestraat. Op de voorgrond komt de sloep van groep 16 (zie foto 11) naar ons toe rijden/varen.

15. (uitsnede uit foto Nationaal Archief, NLD-300826-Hulst) Na afloop van de ‘Schilderachtige Historische Ommegang’ stonden de militairen volgens het protocollair eerbetoon weer strak in het gelid bij het vertrek van het koninklijk gezin. Met een zichtbaar opgewekt gezicht en energieke tred (blij dat het schouwspel afgelopen was?) begeeft de 21-jarige prinses Juliana zich langs de ceremoniële erewacht naar de gereedstaande koninklijke auto’s. Na het vertrek uit Hulst ging het hoge gezelschap langs een paar dorpen ten noorden van Hulst terug naar Walsoorden, waar men met de voor dit doel gecharterde veerboot Luctor en Emergo over de Schelde naar Hansweert voer. Op het nabijgelegen station Vlake wachtte de koninklijke trein met het speciale salonrijtuig om het koninklijk gezin linea recta naar paleis Het Loo te rijden.

Door Myra Stals, 7 maanden14 juni 2024 geleden

Hulst 1914-1918

<– Terug naar Historische Fotogalerij

Hulst 1914-1918

Beelden van een neutrale grensregio in oorlogstijd

Klik hier voor meer achtergrondinformatie bij deze galerij

Het had niet veel gescheeld, of Nederland was ondanks de vastberaden neutraliteitsproclamatie toch de oorlog ingezogen door de aanval van Duitsland op Frankrijk, België en Luxemburg op 4 augustus 1914. De blauwdruk uit 1904 voor een snelle overrompeling en omsingeling van Noord-Frankrijk, het befaamde “Von Schlieffenplan”, betekende een opmars van het meest noordelijke Duitse leger door de provincie Limburg, wat zonder meer een oorlogsverklaring van Nederlandse zijde zou betekenen. Te elfder ure zag het Duitse opperbevel hier vanaf, omdat de omtrekkende beweging onder Zuid-Limburg door als een kleiner nadeel werd ingeschat, dan nog een vijandelijke partij erbij. Jezelf als land onpartijdig verklaren tegenover oppermachtige grootmachten in oorlog was voor een klein land een beproefd middel om niet aangevallen te worden, maar het consequent handhaven ervan vergde de nodige koorddanserskwaliteiten. De grote in bondgenootschappen tegen elkaar strijdende spelers Duitsland, Frankrijk, Engeland en later ook de Verenigde Staten zagen overal (vermeende) schendingen van de neutraliteit in en konden een neutraal land op grond daarvan direct de oorlog verklaren. Met kunst- en vliegwerk, improvisatie, goed doordachte diplomatie en regelmatig een flinke dosis geluk wist de Nederlandse regering het land vier jaar lang uit het strijdgewoel te houden.

Ondanks de neutrale status was de oorlog voor de bevolking een hard gelag. In grensregio’s, zoals Zeeuws-Vlaanderen, was de aanwezigheid van soldaten en het militaire gezag boven de gemeentelijke autonomie de allesbepalende factor. Op paniekmomenten werd er door de inwoners opgepot en gehamsterd, met schaarste aan geld en goed als gevolg. Opportunistische profiteurs konden volop incasseren dankzij woekerwinsten en smokkelwaar, wat de prijzen flink opdreef ten koste van het gros van de mensen. Dwangwetten van overheidswege reguleerden wel distributie en prijzen van levensbehoeften, maar vermochten weinig tegenover de toenemende tekorten naarmate de oorlog vorderde.

Met het naderen van de Duitse oorlogsmachine door België in westelijke richting kregen de grensgebieden van Limburg, Noord-Brabant en Zeeland in september en oktober 1914 grote golven vluchtelingen over zich heen, die voor de wreed optredende invaller in paniek over de grens kwamen. Hulst en de omliggende kernen in Oost-Zeeuws-Vlaanderen kregen de volle laag toen bij de verovering van de vesting Antwerpen naast veel stadsbewoners ook het grootste deel van het Antwerpse garnizoen, inclusief een detachement Engelse soldaten, in opperste verbijstering hier een goed heenkomen zochten. Dagenlang was de chaos compleet (zie hiervoor het uitgebreide artikel “Een Dubbele Poort als vluchtweg” op deze website). De kwantiteit en variatie van beeldmateriaal uit Hulst en omgeving met betrekking tot de vier jaren van neutraliteit (1914-1918) is maar spaarzaam aanwezig. Op de foto’s komen de in en om Hulst gelegerde militairen veelvuldig voor; Belgische vluchtelingen in mindere mate, bijvoorbeeld bij de levensmiddelenvoorziening, het ambachtswerk, poserende kinderen in een schoolklasje en sporadisch met de focus op één gezin. De Duitse bijdrage bestaat uit neergestorte vliegtuigen aan de Nederlandse kant van de grens en uit de beruchte “doodendraad’ tegen de grens tussen Nederland en het door de Duitsers bezette België. De meeste foto’s zijn in 1914 en 1915 genomen.

Een dagelijks terugkerend fenomeen was het ochtendappèl op de Grote Markt. Tegen het decor van het grote pand van de familie Seijdlitz en rechts dat van de familie Poppe zijn aangetreden v.l.n.r. de muziekkapel, manschappen min of meer op de plaats rust, een bagagelorrie en soldaten met rijwiel. Vόόr hen staat, onberispelijk in de houding de compagniescommandant Mathol de Jongh (foto: bron onbekend)

Kapitein Helenius Mathol de Jongh (1872-1962), compagniescommandant in het 14e regiment infanterie uit Middelburg, was feitelijk de machtigste man in Hulst tussen 1914 en 1918. Omdat de regering voor de zuidelijke provincies de zgn. 'Staat van Beleg' had afgekondigd, een noodtoestand bij oorlogsgevaar, kwam het hoogste gezag in handen van de betreffende militaire overheid. Deze uitzonderlijke maatregel hield een aanzienlijke beperking van de rechten en vrijheden van de burgers in. In de gemeenten, zoals ook in Hulst, was het gezag van het gemeentebestuur ondergeschikt aan de plaatselijke militaire commandant. (foto: bron onbekend)

Van de chaos a.g.v. de grote toevloed van Belgische vluchtelingen, die begin oktober Oost-Zeeuws-Vlaanderen overspoelden, zijn geen foto's bekend. Op deze opname uit oktober 1916 zien we vluchtelingen uit de volksklasse, ondergebracht op een boerderij in Clinge. De minder gegoeden moesten zo veel mogelijk door arbeid in eigen onderhoud voorzien, zoals hier bij het hele productieproces van de klompenmakerij. (foto: bron onbekend)

Dit gezelschap wel geklede heren heeft meer weg van een gezelligheidsvereniging op een lome zondagmiddag, dan op ontheemde Belgische refugiés. Plaats van handeling is de Grote Markt, Hotel Brand, ook wel Hotel Bonte Hert geheten (links prijkt de hertenkop nog fier aan de gevel tusssen twee ramen van de eerste etage). Gedurende de hele periode van Eerste Wereldoorlog verbleven hier (zeer) gegoede Belgische vluchtelingen. Zij, die zichzelf konden bedruipen, waren uit economisch motief van harte welkom en hen werd geen strobreed in de weg gelegd. Waar de landelijke en militaire overheid de armere asielzoekers zo veel en zo snel mogelijk naar 'vluchtoorden' ver weg van de grenzen bracht, konden de rijkeren in de betere hotels en logementen aangenaam verpozen tot het einde van de oorlog. (digitaal.dezb.nl recordnr. 8826, foto Th. van der Biest)

Hoewel de vrachtauto al in het leger was ingeburgerd, werd nog veel gebruik gemaakt van paardentractie en van bereden eenheden. De benodigde dieren kregen een eigen kampement op een stuk wei van de glacis nabij de Bagijnepoort. Het paard werd met name ingezet voor een effectieve grensbewaking. Tot aan het plaatsen van de ' Dodendraad' in 1915 was de grens tamelijk open en vond er voor een land in neutralieit gevaarlijk transitoverkeer plaats van bijvoorbeeld smokkelaars, spionnen, Belgische en Duitse deserteurs en verzetslieden. (foto: bron onbekend)

Voor de ruigere terreingesteldheid van accidentering, bomen, struikgewas, zandige of natte milieus waren paarden veel geschikter om kilometers grens te bewaken dan de automobielen anno 1914. Van deze relatieve superioriteit getuigt de foto met Kapitein Mathol de Jongh te paard. Hij was verantwoordelijk voor het grensgedeelte tussen Clinge en het voormalige fort Sint Andries ten oosten van Koewacht. (foto: bron onbekend)

Het Galgenbolwerk deed dienst als foeragecentrum voor het in Hulst gelegerde garnizoen. We zien links twee ‘paard-en-wagens’ met voorraden, rechts boven de gaarkeuken, ondergebracht in de zgn. ‘ longeertent’ met een afwashulpje bij een tafeltje met keukengerei. Toen Hulst in 1914 de zondvloed van Belgische burger- en militaire vluchtelingen over zich heen kreeg, bleek de gaarkeuken van onschatbare waarde. (nihm.nl objectnr. 2155-034396)

Met een militaire bezetting in de stad was huisvesting bij particulieren en in openbare lokaliteiten een noodzakelijk kwaad. De inkwartiering werd ook gecombineerd met het gebruik van woningen voor administratieve onderdelen van het militaire apparaat. Op de foto zijn een sergeant-majoor en een sergeant-fourier ondergebracht in een pand in de Lange Bellingstraat, nu nr. 12. (foto: bron onbekend)

Het bijschrift bij deze foto luidde “Belgische vluchtelingen in Hulst”. Betrouwbare aanknopingspunten om de locatie met zekerheid te bepalen heeft de foto echter niet. Op grond van de (etens?)ketel en de open ruimte met bomen op de achtergrond zou het tafereel best gesitueerd kunnen worden in het Galgenbolwerk, de plaats van de militaire gaarkeuken. (collectie Oudheidkundige Kring De Vier Ambachten)

Onder de grote mensenmassa, die begin oktober 1914 in Hulst terecht kwam, bevond zich het gezin Voet uit Mechelen. Piet Voet (in de stoel gezeten) was koperslager. Rechts naast hem staat echtgenote Maria Segers, rechts naast haar zoon Libertus Voet, net als zijn vader koperslager. Geheel links dochter Maria Voet. Anders dan de duizenden vluchtelingen, die zelf verder trokken of werden doorgestuurd, kon familie Voet zich gelukkig prijzen met het onderdak in bierbrouwerij De Halve Maan in de Vestdijkstraat. (1914-1918.europeana.eu/contributions/13882)

Links de Belgische vluchteling Piet Voet, rechts zijn zoon Libertus Voet. De foto is volgens het oorspronkelijke bijschrift genomen op het terrein van bierbrouwerij De Halve Maan. (1914-1918.europeana.eu/contributions/13882)

Groepsfoto op de wallen van Hulst met het personeel van brouwerij De Halve Maan, onder wie de tijdelijke werkkracht Libert Voet (uiterst rechts). In 1918 is de familie Voet naar Mechelen teruggekeerd, maar kwam in 1923 nog eenmaal eventjes terug naar Hulst voor het huwelijk van Libert met de Hulsterse Maria Prenen. (1914-1918.europeana.eu/contributions/13882)

Na de chaos van de overgrote toevloed van uitgewekenen begin oktober 1914 werden degenen, die in Hulst bleven netjes in een apart register ingeschreven, waarin ook het gezin Voet uit Mechelen terug te vinden is. (Gemeentearchief Hulst, register van het steuncomité)

De bezielende kracht achter de plaatselijke hulp aan vluchtelingen in Hulst was August Poppe, deurwaarder van het kantongerecht in Hulst en van de arrondissementsrechtbank in Middelburg. Hij was een van de initiatiefnemers van het in de loop van september 1914 opgerichte steuncomité. Onder zijn leiding konden behoorlijk wat minder gegoede Belgische uitgewekenen behoed worden voor de verplichte opzending naar de van regeringswege ingerichte ‘vluchtoorden’. Bij de enorme toevloed op 8, 9 en 10 oktober 1914 was er in Hulst dankzij het steuncomité en het inliggende garnizoen een welkome vorm van organisatie in de totale chaos. (Foto via Wilhelmus Poppe, zoon van August Poppe)

Vanwege de Nederlandse neutraliteit in de oorlog was het uitermate belangrijk, dat naar ons land uitgeweken militairen van de oorlogvoerende landen direct werden ontwapend en ver achter het front opgesloten. Aan de voet van de stadhuistoren ligt een berg in beslag genomen schiettuig slordig ‘onder zeil’ en rechts is een stapel geweren tegen de muur gezet. De fotograaf heeft gekiekt uit het westen van de Grote Markt. Het geheel maakt een provisorische indruk en dat kon in de hectische dagen van begin oktober 1914 niet anders. (digitaal.dezb.nl recordnr. 24160)

Begin oktober 1914 kwamen soms hele legerafdelingen Hulst binnen, compleet met hun rollend materieel. Hier staat een colonne stafauto's netjes opgesteld op de Grote Markt. Er achter zijn de tenten weinig meer dan een geimproviseerd dak boven het hoofd van de Belgische manschappen. Binnen enkele dagen waren militairen, wapens, autopark en andere goederen al over de Schelde gezet. (digitaal.dezb.nl recordnr. 24159)

Begin oktober 1914 is er een grote toeloop van Belgische vluchtelingen voor het bankgebouw van Levinus van Waesberghe aan de Grote Markt om hun francs in te wisselen voor Nederlands muntgeld. De ‘Nederlandsche Bank’ had inwisseling tegen een vaste koers mogelijk gemaakt. Deze regulering was begrijpelijk; omdat er werd opgepot was er een tekort aan Nederlandse munten en dit leidde tot wisselpraktijken door particulieren tegen absurde koersen. En winkeliers zaten niet te wachten op Belgisch geld, omdat ze wisselverlies leden bij het inleveren bij de bank. Van gedrang voor het bankiershuis lijkt nog geen sprake, maar enige spanning hangt er wel. Bij de ingang staan tenminste twee soldaten en gemeenteveldwachter Wijnacker (links) voor de ingang geposteerd en er zijn meer militairen in beeld. (digitaal.dezb.nl recordnr. 60058)

Geïnterneerd treinpersoneel, mogelijk op een wallocatie in Hulst, is het thema van deze foto. Het eerste klopt wel, want 'trein' is een oud begrip voor de gezamenlijke verzorgingseenheden van een legeronderdeel en er staan overal grote kookketels en de persoon bij de tentpaal in het midden houdt een buitenmaatse pollepel over zijn schouder. (foto: bron onbekend)

Na de tumultueuze dagen begin oktober 1914 normaliseerde het leven in het grensgebied snel, ook voor de vluchtelingen. Met een, natuurlijk, bescheiden, vergoeding van de rijksoverheid per vluchteling, kon met name de voedselvoorziening snel worden genormaliseerd. De proviandwagen met ' bemanning', poserend voor de fotograaf bij de haven van Paal, bevestigt de terugkeer naar normaler en rustiger omstandigheden.(foto: bron onbekend)

De kinderen van de uitgeweken Belgische vluchtelingen kregen voor de broodnodige structuur en vorming zoveel mogelijk onderwijs. In 1916 mag een groep kinderen zich laten fotograferen in Clinge achter een schrijfplankje met de gekrijte tekst “1916 Belgische School Clinge Nederland”. Van de grote groep van 48 kinderen zal de juffrouw links wel de meisjes en de meester rechts de jongens onder hun hoede hebben gehad (foto: bron onbekend).

Ook Hulst had zijn 'Belgische School' Het klasje vluchtelingenkinderen poseert op 22 juli 1915 met de meester. (colledie Marieke Serie-van de Velde).

Zodra de man met het grote statief verscheen, stond een straat als bij toverslag vol volk om vereeuwigd te worden. Dat was tijdens de neutraliteit 1914-1918 niet anders en de millitairen waren graag van de partij. Het bewaken van een op den duur met een ' dodendraad' vrijwel afgesloten grens was uitermate saai werk en ieder afwisseling was welkom. Het heeft relatief veel plaatjes in een oontspannen sfeer opgeleverd, zoals 'model staan' voor en op de Gentse Poort (nimh-beeldbank.defensie.nl/Objectnummer 2155_034398)

Oktober 1914. Het moderne transport had ten tijde van de Eerste Wereldoorlog ook het Nederlandse leger bereikt. Op de Grote Markt pronkt een motorordonnans met zijn moderne machine ten overstaan van de voor deze gelegenheid geposteerde manschappen. Op de achtergrond de panden nr. 9 (l) en 11 (r) aan de oostkant van het marktplein. (foto: bron onbekend)

Tussen 1914 en 1918 lag het culturele leven goeddeels stil, omdat veel jongere leden onder de wapenen waren. Zang-, toneel- en muziekverenigingen konden vaak niet repeteren en geen uitvoeringen geven. In Hulst voorzag de militaire kapel regelmatig in deze leemte. Het muziekkorps zit voor de groepsfoto in het Galgenbolwerk voor de ingangsdeuren van de zgn. ' longeertent'. (foto: bron onbekend)

De favoriete plek, waar militairen zich in beeld lieten vereeuwigen was de de pui van de terrastrap met de wapenstenen aan de voorzijde van het stadhuis. Links is het vijf maal geef acht, rechts staan twee soldaten op de plaats rust, de diensthond ligt op de plaats rust en de militair met de drie sterren op de kraag onder de middelste wapensteen is weer kapitein E. Mathol de Jongh. (foto: bron onbekend)

Tegen de achtergrond van het dienstvehikel met chauffeur en de voorgevel van het stadhuis wordt commandant E. Mathol de Jongh (met aktentas) door drie militairen geflankeerd. (foto: bron onbekend)

Al werd er niet tegen de vijand gevochten, toch was aan het 14e regiment infanterie een medische afdeling toegevoegd. Alweer voor de wapenstenen van het stadhuis tonen drie hospikken (gewondenverzorgers) hun lorrie met een overwuifde brancard erop. Een opvallend detail is de aan het wiel bevestigde verbanddoos. (Bulletin Oudheidkundige Kring De Vier Ambachten, 2013, 2, blz. 18)

Gemobiliseerd zijn in de neutrale grensregio Zeeuws-Vlaanderen betekende zonder direct gevaar voor een militaire confrontatie met de vijand vooral veel eentonig wachtlopen. Niet alleen langs de grens met het door Duitsland bezette België, maar ook bij zogenaamde strategische plaatsen in Hulst zoals de stadspoorten en het station. Het zevental militairen staat aan de perronzijde van het station buiten de woning van de overwegwachter bij de Absdaalse weg. Het station ligt recht naar achteren en links staat een goederentrein met puffende locomotief van de spoorwegmaatschappij Mechelen-Terneuzen. (collectie Trix Hoefeijzers)

Nu en dan stortten door vijandelijk vuur geraakte Duitse vliegtuigen in Zeeland neer, ook in de directe omgeving van Hulst. Op 13 maart 1918 eindigde een type Albatros VII zijn noodlanding met een hoek van 45 graden in een sloot. Direct wemelde het rondom en op de machine van de heldhaftige soldaten. De veldwachter met forse baard rechts zou Wijnacker uit Hulst kunnen zijn. (foto: bron onbekend)

Laat in de oorlog, op 13 maart 1918, stortte een Duits vliegtuig nee (zie fotogalerij 1914-1918) Baron Karel Collot d'Escury, de tweede persoon links met adellijke buik was er als de kippen bij om een kijkje te nemen. (bron onbekend)

Helemaal aan het einde van de oorlog crashte dit vliegtuig bij Absdale, wat de tweekoppige bemanning het leven kostte. (foto: bron onbekend)

Door Myra Stals, 7 maanden14 juni 2024 geleden

De Familie Borghstijn

<– Terug naar Historische Fotogalerij

De Familie Borghstijn

Klik hier voor meer achtergrondinformatie bij deze galerij

In 1745 was Christoffel Borghstijn, meester-orologiemaaker uit Cuilenburgh (Culemborg), met zijn zoon Pieter, eveneens uurwerkmaker, naar Hulst gekomen op uitnodiging van het stadsbestuur.

Voor de inwoners van een stad en haar wijde omgeving waren torenuurwerken het belangrijkste middel om de (min of meer) juiste tijd te laten zien en horen. Hulst had drie openbare tijdaanwijzers, de orologiën van de toren van het stadhuis, van het ’s Landshuis in de Steenstraat en van de kerktoren. Alle drie waren zij rond 1745 dermate verwaarloosd, dat er dringend behoefte was aan een kundige ‘stadsuurwerkmaker’ in vaste dienst en voor langere tijd. Het maken, afstellen, repareren en gaande houden van uurwerken (soms met speelwerk) was een nauwkeurig precisiewerk, dat grote kennis en vaardigheid vereiste en door de grote vraag naar vakbekwame uurwerkmakers was de spoeling erg dun. Burgemeester en schepenen van Hulst waren dan ook blij met de komst van de twee Culemborgers, die met een uitgebreide inspectie- en herstelronde van de drie stadsuurwerken van Hulst hun expertise afdoende hadden aangetoond. Hierna vertrok vader terug naar huis en zoon Reinier tekende een contract voor twintig (!) jaar.

Met de echtvereniging tussen de Hulsterse Catharina Verberkmoes en Reinier in 1747 begon de Hulsterse tak Borghstijn, waaraan overigens geen uurwerkmakers meer ontsproten. Reinier’s mannelijke nakomelingen waren bijna allemaal huisschilders, die hun inkomen aanvulden met een winkel in verf-gerelateerde artikelen. In de loop van de tijd werd het assortiment algemener en gevarieerder met de verkoop van huishoudelijke en drogisterijproducten. In deze fotogalerij hebben de meeste afbeeldingen betrekking op Henri Pieter Borghstijn (1892-1958), wiens pand in de Steenstraat vanwege het zeer gevarieerde assortiment best een warenhuis in het klein mocht heten. Tegenover de concurrentie in de directe omgeving, de ‘Goedkoope Winkel’ en het grootwinkelbedrijf van de firma Wilking, wist hij zich blijkbaar goed staande te houden, want ten slotte baatte hij nog drie filialen uit in Axel, Terneuzen en Sas van Gent.

(bronnen: Gemeentearchief Hulst Stadsarchief (GAH SA nr. 8), resolutieboek (notulen) van de magistraat van Hulst, folio 45 en 46.
Borghstijn, W. en Borghstijn-Seghers, J. Een mandvol Borchstenen. Ruim drie eeuwen familiegeschiedenis, Rotterdam 1995.)

Catharina Cornelia Borghstijn (* Hulst 1824- † Hulst 1911), behoorde tot de 4e generatie Borghstijn in Hulst. Zij was mutsenmaakster van beroep en gehuwd met onderwijzer David Roos uit Goedereede. (foto: Een mandvol Borchstenen, 277)

Schilder en winkelier Johannes Pieter Borghstijn (Hulst * 1860- † Hulst 1900) behoorde tot de vijfde generatie Borghstijn in Hulst. Hij was gehuwd met Magdalena Dreve. Hij stierf jong op 39-jarige leeftijd (foto: Een mandvol Borchstenen, 208)

Op 28 juni 1900 bleef Magdalena Dreve als weduwe achter met twee jonge kinderen en de verantwoordelijkheid voor de schilderszaak en de schilderswinkel. Zij zat niet bij de pakken neer, nam het bedrijf in handen en zette het voort. (foto: Een manvol Borchstenen, 208)

Jan Pieter Borghstijn, de oudste van de twee kinderen van Johannes Pieter en Magdalena (* Hulst 1888 - † Hulst 1931) was elf jaar toen zijn vader Johannes in 1900 overleed. Hij was werkzaam als glazenier, decoratieschilder en handelaar in gebreide goederen. (foto: Een mandvol Borghstenen, 332)

Henri Pieter Borghstijn, (* Hulst 1892 - † Hulst 1958) was de tweede zoon van Johannes Pieter Magdalena. Hij poseert in 1916 tijdens de Eerste Wereldoorlog in het tenue van sergeant-majoor en in hetzelfde jaar overleed zijn moeder. Henri Pieter nam na zijn diensttijd de winkel over en vormde deze om tot warenhuis H.P. Borghstijn. (foto: Een Mandvol Borchstenen, 366)

Deze prentbriefkaart van uitgever Jos Nuss te Haarlem geeft een doorkijk in de Steenstraat uit de richting van de Grote Markt. Het derde huis aan de rechterkant, het pand met de vlakke luifel naar beneden gelaten, is Steenstraat 8, waarin een paar decennia lang het warenhuis van Henri Pieter Borghstijn was gevestigd. De ansichtkaart dateert van 1949 of vlak daarna, want de rails van de tramwegmaatschappij Hulst-Walsoorden zijn niet meer aanwezig (foto: digitaal.dezb.nl recordnr. 9020)

Deze foto uit 1935 accentueert het warenhuiskarakter met de bonte mengeling van koopwaar, die tot in de etalage hoog is opgetast. Uit de versiering aan de gevel blijkt, dat de firma iets te vieren heeft. Aan dakgoot en daklijst hangen vlaggenlijnen en op de uitstekende rand boven de luifel is over de hele gevelbreedte een bloemenbed aangebracht, onderaan afgezoomd met een gedraaide slinger. De midden boven de straat hangende grote lampion (op foto rechts boven te zien) draagt bij aan de feestvreugde. Jubilaris Henri Borghstijn zelf prijkt voor zijn uitstalvenster. (foto: bron onbekend)

Binnen in de winkel is het in 1935 eveneens groot feest, mogelijk een jubileum van de firma. Achter patroon Henri Borghstijn, zijn echtgenote Maria Cambier en dochter Maria Magdalena tussen hen in, zijn de ontvangen huldeblijken aan ruikers en bloemstukken in een halve maanvorm pontificaal uitgestald. Van het personeel herkennen we geheel links Maria van den Brande, midden onder Emma van den Brande en rechts van Maria Cambier: Julia van Helsland (foto: bron onbekend)

Het beeldbepalende pand Steenstraat 8 is er nog, maar op begane grondniveau is de oorspronkelijke voorgevel smakeloos 'vernieuwd'. De twee karakteristieke grote etalageramen, gescheiden door een verdiepte ingang zijn helemaal weg. De naar achter liggende raamkozijnen op de 1e en 2e etage hebben nu kunststof frames, die gelijk getrokken zijn met de gevelwand; de ruime dakoverstek met de topverzwaring vlak onder de nok is qua vorm behouden, maar wel sterk gemoderniseerd. (foto auteur 01-2023)

Het authentieke metselwerk van de etages bestaat uit een egale rode baksteen in kruisverband (door het verspringen van de verticale voeg ontstaat een afwisselend kruismotief). Ter hoogte van de onderkant van de vensters van de eerste etage zijn ter decoratie twee dubbele horizontale stroken van gele baksteen aangebracht. Aan de bovenkant worden deze ramen geflankeerd door blokjes van steeds zes witte en grijze tegeltjes. Het bovenste raam is omsloten door een ruime uitspringende rondboog in gele steenblokjes, de zgn. tandlijst, rustend op lisenen (een liseen is een uitspringend muurdeel in de vorm van een pilaartje). Ten tijde van deze foto heeft het pand met cadeauwinkel De Rozenboog nog steeds een detailhandelsfunctie. (foto auteur 01-2023)

Ter gelegenheid van (waarschijnlijk) een bedrijfsjubileum in 1935 trakteerde Henri Borghstijn de jongere jeugd van Hulst op een ballonwedstrijd. Het verzamelpunt voor het uitreiken van de ballonnen bevond zich aan de achterkant van de Willibrordusschool in de Lange Bellingstraat. Op de foto is het 'luchtige' feestartikel met de letters H.P. Borghstijn Hulst erop zojuist uitgedeeld en de fotograaf is erin geslaagd een aantal beweeglijke deelnemertjes vrij scherp in één kiekje te vangen. (foto: bron onbekend)

Dit plaatje lijkt op het eerste gezicht veel op de vorige groepsfoto, maar betreft toch een ander contingent jeugdigen. Kennelijk was de belangstelling zo groot, dat niet alle deelnemers op één foto tegelijk vereeuwigd konden worden. Ondanks de zwart-wit weergave zien we aan de verschillen in het kleurenspectrum tussen wit en donkergrijs, dat het een meerkleurig spektakel was. Bij de voorste rij kinderen komen de kaarten met de namen van de afzenders prominent in beeld. De geestdrift van het jongvolk betrof immers niet om de vlucht alleen, maar ook om de prijzen voor de verst afgelegde afstanden! (foto: bron onbekend)

Voordat alle ballonnen het luchtruim kozen kiezen, volgde eerst een defilé langs het uitbundig versierde front van het jubilerende warenhuis H. Borghstijn. De optocht trekt uit de richting van de Grote Markt door de Steenstraat. Bovenaan, rechts van het midden, zijn de twee grote etalageramen duidelijk te zien. Samen met de van ballonnen voorziene kinderen loopt er heel wat volk mee. Het geheel is een prachtig sfeerbeeld van de mode in de periode tussen beide wereldoorlogen.

De locatie van de apotheose! We kijken met de fotograaf mee in de Burgemeester Frans van Waesberghestraat in de richting van de Vestdijkstraat. Onder massale publieke belangstelling hebben de ballonnen met hun wedstrijdkaarten zojuist het luchtruim gekozen. Links tussen de mensenmassa steekt een vaandel van een muziek- of schuttersvereniging omhoog; het balkon op nummer 45 puilt uit van de kijkers; uit meerdere huizen wapperen vlaggen en hier en daar hebben mensen vlaggetjes in hun hand. (foto: bron onbekend)

Een tamelijk wazig en onscherp positief van een foto van de rond 1925 geregistreerde Fiat bestelauto van grossier-winkelier Henri Borghstijn. Ondanks de abominabele kwaliteit van de opname zijn de letters op de zijkant van het vehikel nog leesbaar: “Voor uw geëmailleerde artikelen in uw merk / eenig importeur H.P. Borghstijn. Steenstraat Hulst Huishoudelijke artikelen Glas Porselein Aardewerk”. (foto: kentekenzeeland.nl)

Voor zijn persoonlijk genoegen en status beschikte Henri Borghstijn over een Buick Sedan. Ook had de auto, zoals op deze foto voor de hoofdingang van de Willibrorduskerk te zien is, een filantropische functie. Ter gelegenheid van het zgn. ‘Ziekentriduum’, een speciale Heilige Mis in september 1933 voor (ook bedlegerige) zieken in het kerkgebouw stelde Henri Borghstijn zijn bolide (op de foto de voorste auto met het kenteken K-3784) welwillend ter beschikking van het ziekenvervoer van en naar huis of ziekenhuis. (foto: Ons Zeeland, 15-09-1933). De andere auto (Een Citroèn-Sedan kenteken K - 10090) behoorde toe aan automonteur en -verhuurder Honoré Buijsrogge uit de Grote Bagijnestraat.

Ten slotte een familiekiekje rond 1900. De dame rechtsvoor met het kindje met strohoed op schoot is Magdalena Dreve. (foto: Een mandvol Borchstenen, 378)

Door Myra Stals, 7 maanden14 juni 2024 geleden

De Koekebakkershoek

<– Terug naar Historische Fotogalerij

De Koekebakkershoek

Klik hier voor meer achtergrondinformatie bij deze galerij

Tot aan de jaren zeventig van de twintigste eeuw lag in het noorden van Hulst een arbeidersbuurt, die in de volksmond de ‘Koekebakkershoek’ werd genoemd. Dit stadsdeel werd ruwweg begrenst door het Heijdenskwartier/Walmolenstraat, Godsplein, Bontehondstraat, Broodmarkt, Zomerstraat en Nieuweweg. Een groot deel van de bewoners behoorde tot de laagste maatschappelijke klassen, voor wie armoede een nimmer aflatende constante was. In strenge winters zorgden de felle kou en het ontbreken van werk op het land voor de grootste ellende. Een treffende maatstaf voor de erbarmelijke levensomstandigheden waren de zogeheten ‘armoedeconcerten’ van het Muziekgezelschap Harmonie tussen ongeveer 1860 en 1925 om ‘de krijtenste nood te lenigen’. Met de opbrengsten van deze drukbezochte muziekuitvoeringen konden de behoeftigen een tijdlang een behoorlijke warme maaltijd genieten uit een geïmproviseerde gaarkeuken en ontvingen zij, geheel conform het gebruik van destijds, uit handen van de lokale notabelen essentiële levensbehoeften als brandstof en dekens. Na de Tweede Wereldoorlog nam verkrotting en leegstand snel toe, omdat de gemeente een kostbare sanering doelmatiger achtte dan een even prijzige en veel minder haalbare renovatie van de bestaande woningen. Het proces van het opkopen van panden en het beramen van plannen voor de inrichting van een nieuwe wijk nam een behoorlijke tijd in beslag, zodat eerst in het begin van de jaren zeventig met de realisatie werd begonnen. Uiteindelijk werd de hele wijk rigoureus gesloopt.

In enge zin was de Koekebakkershoek een doodlopend straatje, bestaande uit twee haaks op elkaar staande steegjes, tussen de Pottersstraat en de Moervaartstraat. Aan dit verdwenen specifieke stukje Hulsterse armoede is deze historische fotogalerij gewijd.

1

Op deze vergroting van een deel van de plattegrond van Hulst uit 1963 is de Koekebakkershoek oker gekleurd. Hij bestaat uit de doodlopende zijstraat van de Pottersstraat en een haakse doodlopende steeg in het verlengde van de Moervaartstraat. Ter oriëntatie: rechts loopt enigszins verticaal de Pottersstraat, bovenaan van links naar rechts de Nieuweweg, linksboven ligt een stukje van de Walmolenstraat, in het midden, zien we haaks op de Koekebakkershoek de Moervaartstraat en onderaan ligt de Bontehondstraat.

2

Een uitvergroot gedeelte van een foto, genomen vanaf de toren van de H. Willibrordusbasiliek, geeft een panoramisch uitzicht op de straat Koekebakkershoek. De pijl rechtsonder (cijfer 1) markeert de hoek met de Pottersstraat; de pijl in het midden (cijfer 2) wijst naar het deel van de straat, dat in de richting van de Walmolenstraat dood loopt; pijl nr. 3, rechts midden, wijst naar het huizenblokje van de haakse doodlopende steeg in het verlengde van de Moervaartstraat (links). De foto dateert van uiterlijk 1950, omdat het stulpje met huisnummer 24 (links van de pijl met cijfer 2) in dat jaar wegens bouwvalligheid werd gesloopt.

3

Het patroon van Koekebakkersstraat is behoorlijk oud en lijkt een voortzetting van de militaire barakken uit de periode, waarin de stad een belangrijke vesting was. Vooral in het noordelijke gedeelte van Hulst lagen langgerekte kazerneblokken voor de manschappen van het inliggende garnizoen. Op deze reconstructiekaart is een drietal complexen aangegeven onder naam ’s-Lands barakken’. De rij aaneengesloten soldatenverblijven onder het cijfer 10 lijkt erg veel op de noordkant van de latere straat Koekebakkershoek. Of de arbeiderswoningen verbouwde barakken waren of nieuwbouw op deze locatie is niet meer na te gaan. Het is in dit verband wel intrigerend, dat er in de straat nog tot in 1912 een bouwvallig en onsmakelijk restant van het militaire complex bestond: een openbaar kakhuis.

4

De doodlopende Koekebakkershoek kon worden bereikt langs de Moervaartstraat en de Pottersstraat. De huizen op de voorgrond op deze foto staan aan het Godsplein. Het korte straatje recht vooruit met de twee voetgangers is de Moervaartstraat, waar de Koekebakkershoek op de achtergrond dwars op aansluit. Achter de twee auto’s aan de linkerkant is de voorgevel van het woninkje Koekebakkershoek 12 te zien. Alle woningen op deze afbeelding zijn tijdens de grote sanering met de grond gelijk gemaakt.

5

De andere toegang tot de Koekebakkershoek was via de Pottersstraat tussen de huisnummers 11 en 13. De foto is genomen in de richting van de Nieuweweg met het zicht op de huizenrij Pottersstraat 15 t/m 21. De nauwelijks zichtbare ingang naar de Koekebakkershoek ligt links van het hoekpand (nummer 13), een opslagloods van de Boerenbond. Alle op deze afbeelding getoonde panden zijn bij de grote afbraak van de hele wijk aan de slopershamer ten offer gevallen.

6

De op de plattegrond in een okerkleur afgebeelde huizen waren ter rechterzijde aan de noordkant van de Koekenbakkershoek gesitueerd. Huisnummer 2 lag tussen het hoekpand aan Pottersstraat (midden rechts in witte kleur) en de achterkant van nummer 4, het eerste van het rijtje huisjes in het dwarssteegje (kadasternummer 2409) met eveneens de naam Koekebakkershoek.

7

Op deze foto is het stukje van de noordkant van de Koekebakkershoek in beeld gebracht tussen het dwarssteegje (links) en de Pottersstraat achteraan met het zicht op een deel van de grote schuur van landbouwer Frans Voet. Links achteraan is de zijgevel met drie ramen te zien van het hoekpand Pottersstraat 13, destijds in gebruik als het magazijn van de Boerenbond. Het huisje in het midden, Koekebakkershoek 2, werd al op 22 juli 1927 onbewoonbaar verklaard. De laatste bewoner van nummer 2 was dagloonster Blondina Strijdonck, die met drie van haar kinderen uit haar huwelijk met veldarbeider Alphons Saman hier terecht was gekomen. Het feit, dat Blondina haar wettige echtgenoot van overspel beschuldigde, was ongetwijfeld de reden voor de verhuizing. Later zou zij bij de rechtbank ontbinding van de echtvereniging aanvragen, die met de scheidingsakte van 17 mei 1932 werd toegewezen. Dit pand werd in 1927 wel aan de woningvoorraad onttrokken, maar niet afgebroken en deed nog lang dienst als werkplaats van timmerman Ferdinand Mannaert. De gedeeltelijk zichtbare hoekwoning links was Koekebakkershoek 4, de eerste rijtjeshuis in het dwarsstraatje.

8

Op deze foto zien we het blokje van vier huizen met de nummers 4, 6 ,8 en 10 in het dwarssteegje van de straat. Aan de tegenoverliggende kant stonden geen huizen. Op nummer 4 woonde tot 5 maart 1943 Maria Mathilda Goossens, de weduwe van Remy Leutenis. Drie maanden na haar vertrek verruilde het gezin van haar zoon Maurice (Morieske) Leutenis, leurder en fabrieksarbeider van beroep, zijn armzalig onderkomen in Oud Antwerpen (nu locatie ’s-Gravenhofplein) voor het al even armoedige stulpje van zijn moeder. Hij bleef er met zijn gezin wonen tot 23 mei 1966, het moment dat het pand onbewoonbaar werd verklaard. De huisnummers 6 en 8 zijn tot aan de grote sloopactie bewoond gebleven. Philomena van Damme, (op nr. 6), sinds 1923 weduwe van Josephus van Vooren, verbleef bij haar vertrek op 19 december 1969 vijfentwintig jaar in dit pandje. Weduwe Elisabeth Verheijden had op 7 maart 1957 huisnummer 8 betrokken na het overlijden van haar man, grondwerker Petrus de Potter. Zij overleed op 11 april 1969, vlak voor de sanering. Pand nummer 10 was tot in de jaren ’30 onderdak geweest voor het gezin van Joseph Schauwaert- Maria van der Kelen.

9

De in okerkleur afgebeelde rij huizen met de nummers 12 t/m 24, lag aan de noordkant van de Koekebakkershoek. Huisnummer 20 verloor in 1945 zijn woonbestemming en 22 en 24 werden in resp.1950 en 1953 afgebroken. De laatste bewoners van nummer 22, het gezin van opkoper Josephus de Brouwer en Magdalena van Audenaerde, verlieten hun huis zijn op 18 februari 1949. Hun buurman van nummer 24, Aloysius Tieleman, werd met zijn echtgenote op 21 oktober 1953 van de woningkaart geschrapt. De nummers 14 en 18 werden in 1963 onbewoonbaar verklaard en de huisjes 12 en 16 waren tot vlak voor de sanering bewoond. Dit huizenblok wordt in beeld gebracht met de foto’s 10 t/m 14.

10

Het is koud weer op de afbeelding en de winter was vrijwel altijd een heel moeilijke periode voor de armere bewoners van straten als de Koekebakkershoek. De foto is gemaakt in de richting van de Pottersstraat met achteraan wederom zicht op de schuur van boer Frans Voet. Links daarvóór is de ingang van het ‘Koekebakkersdwarssteegje’ zichtbaar. Het woningblok met de vier huisjes met dubbele ramen en de twee fietsen tegen de muur betreft de nummers 12 t/m 18. Het pand links vooraan met het lagere zadeldak is nummer 20 en direct links ervan is nog een heel klein stukje muur te zien van de voorgevel van het in 1950 afgebroken huisje nummer 22. Met dit gegeven, in combinatie met de informatie op de woningkaart, kan de foto in ieder geval gedateerd worden als ten laatste in 1950.

11

Op deze foto staat dezelfde huizenrij als op afbeelding 10, omdat we kijken uit de richting van de Pottersstraat naar de Walmolenstraat. Koperslager - loodgieter Michiel Rombout, sinds 1936 weduwnaar van Petronella van Huffel, woonde vanaf 10 mei 1941 op nummer 12. Hij huwde nog op 68 jarige leeftijd met de van haar man Desiré Haulez gescheiden 26-jarige Maria van Vooren. Na het overlijden van Michiel op 31 december 1958 bleef Maria op dit adres wonen tot eind 1969. Huisje nummer 14 was mettertijd dermate vervallen, dat het de algemene sanering niet haalde. Op 29 augustus 1963 werd het onbewoonbaar verklaard en moest de familie Achile Koole – Margaretha Kaijser na drie jaar verblijf alhier verhuizen.

12a

De bewoners op deze foto-uitsnede (uit afbeelding 12b) staan voor nummer 16 , maar woonden hier niet. De huurders stonden bekend onder de verzamelnaam ‘Chinezen’. Zij behoorden tot een periodiek wisselende groep straat-, huis- en marktventers, die in Hulst en elders hun bescheiden koopwaar (wie kent de zelfgemaakte pindablokken niet!) aanboden. De op huisnummer 16 woonachtige ‘Chinezen’ stonden officieel uiteraard correct op naam ingeschreven. Na het vertrek van de laatste Chinees, Chow Huen Po, woonde landarbeider Matthijs van Giessen met echtgenote Charlotte Buijsrogge er van 15 februari 1957 tot 5 januari 1970, vlak voordat de slopershamer viel.

12b

Het groepje vrouwen en kinderen staat voor het pand nummer 16 met de gesloten deur, bewoond door de ‘Chinezen’. In de voordeuropening van nummer 18 kijken twee mensen in de richting van de fotograaf. We mogen daarom wel veronderstellen, dat het poserende clubje tenminste voor een deel de bewoners van nummer 18 zijn. De foto is vrij nauwkeurig te dateren, want we zien de achterste twee woningen, de nummers 22 en 24, die in resp. 1950 en 1953 gesloopt, zijn. En van pand nummer 20 (met het lagere dak), dat op 29 augustus 1945 zijn woonfunctie verloor, is het venster in de voorgevel dichtgespijkerd. De opname is dus gemaakt in de periode 1945-1950. De laatste bewoner van huisje nummer 18 was Josephus van Damme, die er met zijn gezin bijna zes jaar woonde tot de onbewoonbaarverklaring op 30 mei 1963.

13

Pieter Wagenaer en zijn echtgenote Martha Schauwaert lieten zich in januari 1970 in verband met de naderende afbraak voor de krant interviewen. Zij staan voor het sinds 1963 provisorisch met wat planken afgetimmerde krot van Koekebakkershoek 18, maar woonden zelf aan de andere kant van de straat op nr. 11. In het vervallen huis met het lagere dak uiterst links, Koekebakkershoek 20, verbleef de laatste bewoonster, Maria Goelen, slechts twee maanden (van 11 juni 1945 tot 29 augustus 1945). Hoewel het bouwsel toen zo vervallen was, dat het geen nieuwe bewoners meer kreeg, volgde er nog geen afbraak. Rene Malcontent gebruikte het nog geruime tijd als magazijn voor zijn modehuis in de Bontehondstraat 6, later Lange Nieuwstraat 36.

14

Aan de zuidkant van de Koekebakkershoek stonden aanvankelijk een negental woningen, drie rechts van de Moervaartstraat en waarschijnlijk zes links ervan. Rond het begin van de grote sloop aan het begin van de jaren ’70 van de twintigste eeuw waren er al een paar huizen afgebroken en een paar aan het woningbestand onttrokken, zodat er alleen een woningblokje met de nummers 9 t/m 13 bewoond was. Een paar voormalige huisjes fungeerde voor langere of kortere tijd nog als opslagruimte. Een nauwkeurige identificatie van de gebruikers van deze magazijntjes en het dateren van de perioden van gebruik is niet steeds uit de schriftelijke bronnen af te leiden.

15

De drie panden met de huisnummers 1 t/m 3 ter rechterzijde van de zuidkant van de Koekebakkershoek zijn voor de duidelijkheid hier omkaderd op de uitvergroting van de panoramafoto van afbeelding 2. Ten tijde van het begin van de sanering waren deze panden al langere tijd niet meer bewoond. Van huisnummer 1 zijn geen gegevens gevonden, met name omdat er geen woningkaarten meer van bestaan. Na het vertrek van de laatste bewoner van nummer 3, Fred de Bruijn, op 11 juni 1937 werd het pandje onbewoonbaar verklaard. Volgens de woningkaart was het daarna in gebruik bij de gemeente, mogelijk als opslagplaats.

16

Een foto van de voorkant van het huizenblokje met de nummers 1 t/m 3 is niet gevonden. Het boekje Focus op Hulst heeft op blz. 74 een geschilderde impressie van dit stukje Koekebakkershoek uit de jaren ’20 van de twintigste eeuw opgenomen, die als surrogaat kan dienen. Ter oriëntering: rechts is de Moervaartstraat, achteraan ligt de Pottersstraat. Het pand rechts is nummer 5, de woning in het midden met het hogere dak is nummer 3 en het kleine stulpje daar achter nummer 1. Het hoekpand helemaal achteraan is Pottersstraat 11. Hoe pittoresk het schilderwerkje ook moge ogen, de artistieke vrijheid kan de belabberde staat van de arbeiderswoninkjes van reeds vér voor de aanvang van de grote afbraak niet verhullen.

17

De rechterkant van afbeelding 7. Met het zicht nagenoeg langs de voorkant van de huisjes 1 t/m 3, zien we weinig, maar toch nog het grote verschil met afbeelding 16. Op het zeer verkorte hoekhuis achteraan, Pottersstraat 11, sloot Koekebakkershoek 1 direct aan, maar blijkt hier afgebroken en vervangen door een lage muur. Huisnummer 3 (in het midden) is nieuwbouw. In het hoekpand met de Moervaartstraat (vooraan) woonde tot begin 1944 het gezin Hillaert-Janssens. Hierna is het vervangen of verbouwd met een blinde muur aan de kant van de Koekebakkershoek. Klompenmaker (later monteur) Petrus Hillaert had hier een werkplaats.

18

Omdat er in de Moervaarstraat al wat gesaneerd is, geeft de foto van hier uit een vrij uitzicht op de Koekebakkershoek. Achteraan ligt het huizenblok aan de noordkant (nrs. 12 t/m 18) en daar tegenover (links op de foto) het rijtje nr. 9 t/m 11. Op het braak liggende stuk grond was tot 1925 sprake van een woonfunctie met huisnummer 7. Later stond op deze locatie tot de afbraak in 1951 een houten schuur, die gebruikt werd door de Zeeuwse Textiel Centrale en daarna)door de Gemeente Hulst (mogelijk is de schuur het bouwsel op afbeelding 2 op de plaats van de pijl met nummer 2). De situatie is verwarrend, omdat uit de gegevens van de woningkaart blijkt, dat tussen 5 mei 1944 en 15 februari 1957 in deze ruimte ook weer sprake van bewoning was.

19

Het rijtje van drie huizen met de nummers 9 t/m 11 aan de zuidkant van de straat. De staat van het verfwerk is slecht en de houten poort links heeft ook zijn beste tijd gehad. Het echtpaar Pieter Wagenaar – Martha Schauwaert woonde onafgebroken van 1931 tot 1970 op huisnummer 11. De in deze wijk en straat gepokte en gemazelde echtelieden (zie ook foto 13) vierden hier in 1965 hun 40-jarig huwelijk en lieten zich in 1970 als een van de allerlaatste bewoners interviewen. waren. De beschrijving van hun woonomgeving liet niets aan de verbeelding over: tragiek, krotwoningen, eindeloze burenruzies, de beerput vol lege drankflessen, vliegen als raamvitrage, dertig of meer personen in één kotje was geen uitzondering. Uit een melding van de toenmalige elektriciteitsmaatschappij PZEM bleek, dat zes huizen in de straat nog niet op het net waren aangesloten en men zich voor lezen, schrijven en verwarming met het schijnsel en de gloed van gasverlichting moest behelpen.

20

Bij het begin van de grote sloopactie maakten twee beroepsfotografen los van elkaar een kiekje met vergezicht vanaf een punt op de wallen juist links van het Molenbolwerk. Gerard Dukker knipte deze foto in augustus 1970. Op de voorgrond ligt een van de vele tegen de wallen gelegen moestuinen. Uiterst rechts maakt de Nieuweweg de bocht naar de Walmolenstraat, waarin aan de rechterkant al woningen zijn gesloopt. Links op de foto is nog net de zijmuur te zien van de schuur van pand Nieuweweg 70. Achter de groentenhof prijkt het struweel van de grote boomgaard (‘de wei van Verbist’ in de volksmond). Verdekt achter het gebladerte midden op de foto is staat van de Koekenbakkershoek alleen nog het woningblokje met de huisnummers 9 t/m 11 overeind.

21

Fotograaf Adri van Wyngen schoot rond deze tijd op ongeveer dezelfde standplaats zijn panoramaplaatje in de richting van de bijna vervlogen Koekebakkershoek. Rechts een deel van de schuur van de nog bestaande woning, schuin op de hoek van de Nieuweweg en de Walmolenstraat. In de weide lijkt de boomgaard zijn fruitbomen nagenoeg kwijt te zijn, zodat het eenzame overblijfsel van de drie aaneengesloten huisjes in de Koekebakkershoek goed in beeld komt. Voor het woningblokje staan en liggen nog wat stukken van de muur, die de fruittuin aan die kant van de Koekebakkershoek omsloot.

Door Myra Stals, 7 maanden14 juni 2024 geleden

Een rondje schamppalen

<– Terug naar Historische Fotogalerij

Een rondje schamppalen

Klik hier voor meer achtergrondinformatie bij deze galerij

Schamppalen (synoniem: schampsteen, stootsteen, schutpaal, keerpaal) behoorden in het straatbeeld van de stad van weleer tot het standaard openlucht-meubilair. Zij moesten – met name op hoeken – gebouwen en voetgangers beschermen tegen aanrijdingen als gevolg van haastige en onhandige manoeuvres van bestuurders van karren, wagens en koetsen, die met hun hoge wielen en soms vér uitstekende aseinden voor aanzienlijke schade konden zorgen. De schamppalen stonden schuin naar de bebouwing toe verankerd in het wegdek. Je kwam ze tegen op straathoeken, vóór verhoogde stoepstenen, stoephekken, stoepkettingen, brugrelingen en aan weerszijden van de ingangen van koetshuizen en inrijpoorten. Voerlieden konden de met opzet ‘in de weg’ staande hinderpalen maar beter ontwijken, want bij een frontale aanrijding met de wielen langs de rechterkant van de paal was de schade aanzienlijk. Een aanrijding met een van deze obstakels aan de straatkant kende door het ‘schampend’ effect veel minder risico, omdat een wiel daar gemakkelijk van de paal afgleed. De schamppalen zelf moesten wel tegen een stootje kunnen en het geijkte materiaal bestond dan ook uit harde natuursteen en zwaar gietijzer. Een slimme vondst was het hergebruik van afgedankte kanonnen, die met hun dikwandig metaal en ronde vorm bijzonder geschikt waren.

1

Op de hoek van de Gentsestraat met de Gentsepoort (straat) stond schuin naar de bebouwing gekeerd een robuust kanon met de mond naar boven. Deze hinderpaal was expres een eind van het trottoir af geplaatst om de voerlieden ervan te weerhouden de bocht naar rechts af te snijden. Kwam een wagen, kar of koets met zijn rechterwiel(en) linksonder tegen de paal, dan schampte het voertuig gemakkelijk en zonder noemenswaardige schade af.

2

(Bron: Faceboek, Hulst van weleer, 05-02-2020) Deze boerenwagen met een hoge bak en dito wagenas is door de Gentsepoort op weg naar de kruising met de Gentsestraat. Als de wagenvoerder op de hoek de bocht naar rechts te krap nam, sloeg het rechter voor- en/of achterwiel aan de rechterkant van de schamppaal vast, met alle gevolgen van dien. Niet zelden waren dan wielen en as aan diggelen

3

We kijken vanaf de Vismarkt op de zijgevel van het hoekpand met de Steenstraat in de richting van de Grote Markt. De grote gevelreclame voor de verfspuitinrichting van schilder Frederik Wauters was destijds voor niemand te missen. De schamppaal op de hoek konden de wagenvoerders beter wel missen. Net als in de Gentsestraat moest een oud kanon onachtzame voerlieden op veilige afstand houden. Het voormalige geschut, met de achterkant naar boven geplaatst, beschermde hier zowel de muren als de – inmiddels wat verzakte – stoepstenen langs de voorgevel.

4a

(Bron: Zeeuws Archief, nr. 13083, datering 1915-1925) Op deze foto lijkt het onderste venster in de zijgevel van de winkel van Wauters verdwenen en heeft de muur een nieuwe stuclaag gekregen. De grote reclameschildering is naar boven verhuisd en attendeert de voorbijgangers op het veelzijdige vakmanschap van Frederik Wauters: glazenier voor venster- en spiegelglas, huis- en rijtuigschilder, borstelmaker en behanger. De schamppaal links op de hoek wordt vrijwel helemaal aan het zicht onttrokken door het groepje kinderen. We zien hem pas goed op de uitvergroting van afbeelding 4b.

4b

(Detail van foto 4a) Het natuurstenen plaveisel langs de voorgevel van het hoekpand Vismarkt/Steenstraat is aan de kopse kant verfraaid met een hardstenen achtkantige stoeppaal, gedekt door een halve bol en met twee horizontale stangen verbonden met de muur. De stoep voor het huis was particulier bezit en dit soort stoepmeubilair gaf overduidelijk de scheiding met de openbare weg aan. Verderop zien we nog veel meer palen, aldaar met kettingen vastgemaakt. Anders dan op afbeelding 4a beschermt het oude kanon nu veeleer de forse stoeppaal.

5a

(Bron: Facebook, Oud Hulst, 03-05-2020) Zo stil als op deze prent kon het eertijds in Hulst overdag zijn! Uiterst rechts, bijna van de foto af, is een op de stoepsteen zittende figuur het enige levende wezen in de onmetelijk lege ruimte; geen volk, geen verkeer, geen dier te zien. Het kiekje is te dateren tot uiterlijk september 1902, want de rails van de in dat jaar opgerichte ‘stoomtrammaatschappij Hulst-Walsoorden’ liggen er nog niet. Aan het einde van de Steenstraat staat de schamppaal eenzaam te wachten op wat komen gaat.

5b

5b. (detail van afbeelding 4a) De schamppaal bevond zich op de hoek van de Steenstraat met de Grote Markt, pal voor Estaminet De Veemarkt. Hoewel het obstakel vrij dicht naast het trottoir was geplaatst, kon een rechtsaf slaande voerman beter de bocht niet te snel en te krap nemen om te vermijden, dat hij (te veel) op de linker weghelft uitkwam.

6

(Bron: De Zeeuwse Bibliotheek, recordnr. 8993) De fotograaf in de Stationsweg rond 1915 mocht zich verheugen in de gebruikelijke ‘straatbrede’ publieke belangstelling bij het schieten van zijn plaatje. De twee witte schamppalen rechts komen wat minder prominent in beeld. De hardstenen palen beschermden destijds de muur boven de duiker (een koker onder de weg voor het inlaten of afvoeren van water), lopend van de Oude Vaart naar de Buitenvest.

7

(Bron: De Zeeuwse Bibliotheek, recordnr. 30759) Op deze rond 1910 gemaakte foto kijken we uit de richting van de Paardenmarkt naar de Houtmarkt met de stadspomp prominent in het midden. Rechts voor het hoekhuis met een grote gaslantaarn aan de zijgevel wordt de toch al smalle doorgang verder verkrapt door drie schamppaaltjes op een rij, verbonden met een metalen draad. Zij beschermen zowel de zijgevel van het pand als de stoeppaal met ketting, die om de hoek voor de voorgevel staat. Deze woning, Houtmarkt 11, was de ambtswoning van de dominee. Achter het zittende jongetje links bevindt zich een dunne stoeppaal, met drie stoepstangen verankerd in de muur.

8

Nogmaals de Houtmarkt, maar nu met het zicht vanaf het Cornelis de Vosplein richting Paardenmarkt. Het hoekpand rechts achter de grote stadspomp is weer de ambtswoning van de dominee. Links in het midden is een heel klein schamppaaltje geplaatst voor de op deze foto niet zichtbare hoekwoning Lange Nieuwstraat/Houtmarkt.

9

(Bron: Zeeuws Archief, Zeeuws Genootschap, Zelandia Illustrata, Prentbriefkaarten nr. 10675) In het begin van de 20e eeuw bood de licht slingerende Bierkaaistraat met zijn bont geschakeerde huizen een pittoreske aanblik. Het leven van de bewoners, vooral ambachtslieden, winkeliers en herbergiers, was vaak veel minder schilderachtig dan dit nostalgische plaatje uitstraalt. De woningen herinneren aan een lang vervlogen tijd, van de straat zelf is inmiddels de volledige rechterkant weggehaald. De forse hardstenen schamppaal links onder was geplaatst bij de hoek van de Bierkaaistraat met de Dubbele Poort. In dit pand was destijds de herberg en afspanning gevestigd van Joannes Buijsse, timmerman en herbergier.

10

10. (Bron: De Zeeuwse Bibliotheek, recordnr. 9033) Waar de Tivoliweg overgaat in de Oude Zoutdijk lag het buitengoed Tivoli, omgeven door een lusttuin met onder meer een vijver, vogelkooien en een serre met wijnranken. Het sierhek tussen de voortuin en de openbare weg bestond uit dunne in een speerpunt uitlopende spijlen, met een horizontale verbinding opgehangen aan ranke palen. Het delicate smeedwerk van de afrastering oogde heel transparant, maar was door zijn verfijning erg kwetsbaar bij onzachte aanrakingen. Drie witgeschilderde stootpalen vormden een vooral optisch front tegen eventuele beschadigingen door voertuigen. Van de drie ingangen was de centrale dubbele hekpoort aan weerskanten voorzien van grote hardstenen kogels, ongetwijfeld bedoeld als sierelement én als ‘schampbol’.

11

Bij de kruising van het Kerkstraatje (van rechtsonder naar linksboven) en de Pierssensstraat had de woning links een wel heel klein schamppaaltje om haar hoek te vrijwaren van schade. Naar aanleiding van het verheffen van de St. Willibrorduskerk tot basiliek op 22 juni 1935 werd de naam Kerkstraatje bevorderd tot Basiliekstraatje. Vanzelfsprekend is de bebouwing op deze foto in het kader van de grote sanering in de jaren ’70 van de twintigste eeuw gesloopt. De woning uiterst rechts op de hoek van de Pierssensstraat met de Kruisstraat bestaat nog.

12

(Bron: Hulst in oude ansichten deel 2) Dit plaatje is geschoten op de kruising van de Lange Nieuwstraat met de Korte Nieuwstraat in de richting van de Steenstraat. Links kijken we langs de grote smeedijzeren afrastering, die helemaal rondom de Willibrorduskerk liep. De lange stenen hinderpaal fungeerde op de hoek als beschermengel van het sierhek.

13

(Bron: archief gemeente Hulst) Zonder de huidige indeling met trottoirs, rijen stoeppaaltjes en de volle parkeervakken aan weerskanten had het Cornelis de Vosplein vroeger ook echt de aanblik van een plein. Aan de rechterkant staat de smeedijzeren omheining van de kerk, rechtsachter begint de Steenstraat en links achter prijkt een deel van het indrukwekkende geboomte, waarmee de hele Grote Markt beplant was. In het hoekpand aan de linkerkant had Jan Warnier tot 1949 zijn kapperszaak annex café. Onder de forse gaslantaarn aan de voorgevel bevond zich de obligate schamppaal.

14a

(Bron: Rijksdienst voor het cultureel erfgoed, kaartnr. 12286) Onder de liefhebbers van foto’s van het Hulst van weleer staat deze afbeelding bekend als de ‘spookfoto’ vanwege de schimmige vrouwengedaante voor het raam van het pand rechts. Het plaatje is geschoten in juli 1919 op de Broodmarkt in de richting van de Lange Nieuwstraat. De voerlieden, die uit de Pierssensstraat (midden rechts) de Broodmarkt naderden, stuitten rechts op een grotere schamppaal en links op een kleiner witgeschilderd paaltje.

14b

(bron: Het Land van Hulst, Steijns E; Sponselee, G., Kloosterzande 1995 blz. 49). Dezelfde locatie als op foto 14a, maar dan uit de richting van de Pierssensstraat met het zicht op de voorgevel van het huidige gemeenschapscentrum De Lieve aan de Broodmarkt. Links, maar buiten de foto, begint de Bontehondstraat en links van De Lieve is het begin van de Potterstraat. De grotere schamppaal, die op afbeelding 14a rechts achter stond, is hier links voor te zien. Het centrale thema op de foto is een les in hoefbeslag. Vooraan houden een paar mannen een hoefijzer vast met een tang, de persoon links beslaat de hoef van een paard. De man in het deftige kostuum links op de foto lijkt de cursusleider, mogelijk de veearts.

15

(bron: Hulst van vesting tot koopstad, Hulst 1992) De façade van een van de gebouwen van het meisjespensionaat St. Joseph, eertijds gelegen tussen de Grote Markt en de Lange Bellingstraat. Het betreft het pand met het kenmerkende torentje, het enige overgebleven onderdeel van het grote Baudeloo-complex. Het kenmerkende stoepmeubilair was hier niet als afsluiting van een verhoogde rij stoepstenen langs de gevel geplaatst, maar diende de rechterzijde tot afbakening. Twee forse ronde hardstenen palen waren onderling en met de muur verbonden door een stenen boordrand op de grond en twee rijen stangen daarboven. De voorste stoeppaal werd bekroond met een halfronde kop, waarboven een achtkantig ornament. Kennelijk was dit hoekelement kostbaar genoeg om het met een schuine schamppaal tegen brokkenmakers te beveiligen.

16

(Bron: Rijksdienst voor het cultureel erfgoed, monumentnr. 22751) Er stonden nog meer hinderpaaltjes op het Baudeloo-complex. Dit is het laantje tussen de twee grootste, parallel geplaatste gebouwen van het meisjesinternaat. De schamppaal links op de voorgrond beschermde geen muren of stoeppalen maar stelde paal en perk aan eventuele schade aan de borders door rollend materieel

17

Bron: De Zeeuwse Bibliotheek, recordnr. 8963, uitg. A. Eggerbeen, Terneuzen) Een verstild kiekje rond 1900 uit de Stationsweg in de richting van de Gentsepoort met een doorkijkje naar de Gentsepoort (straat). Rechts is ter afscheiding van de weg met het talud naar de vest haaks op de poort een muur geplaatst, aan het uiteinde met een knik naar rechts. De tegen de muur leunende schamppaal beschermt alleen het haakse deel van de muur.

18

(Bron: Rijksdienst voor het cultureel erfgoed, kaartnr. 12283) Als uitsmijter de grootste schamppaal van Hulst, in 1967 geschoten door fotograaf Gerard Dukker. Het robuuste bakstenen gevaarte was een ‘aanpalend’ onderdeel van een graanopslag aan het begin van de naastgelegen inrit. Het nog bestaande pand, Gentsepoort 5, is heeft nu een woonfunctie. De imposante kolom was bovenaan fraai en stoer afgesloten met een hardstenen ornament. Aan de ‘schampkant’ van de inrijpaal mankeren nogal wat bakstenen, ofwel te wijten aan achterstallig onderhoud ofwel had de forse stootpaal zich goed gekweten van zijn functie.

Door Myra Stals, 7 maanden14 juni 2024 geleden

Dampigheid in het bolwerk

<– Terug naar Historische Fotogalerij

📷 Dampigheid in het bolwerk

Klik hier voor meer achtergrondinformatie bij deze galerij

Tientallen jaren lang stond in het Galgebolwerk een soort kermiscarrousel, bestaande uit een ijzeren raamwerk, waarover een tentdoek was getrokken, dat regelmatig met pek besmeerd moest worden om de tand des tijds te doorstaan.

In deze semi-permanente constructie werden hengsten aan een uithoudingsproef onderworpen om te voorkomen dat de viervoeters niet door de ‘rijkshengstenkeuring’ kwamen. Voor paardenfokkers waren deze tests uitermate belangrijk, want afgekeurde dieren mochten niet als dekhengst fungeren.

De tent kwam er, omdat Hulst een van de officiële keuringsplaatsen in Zeeuws-Vlaanderen was en de provisionele controle op de Grote Markt volgens de ‘Algemene Keuringscommissie voor de Paardenfokkerij’ niet voldeed. Om de licentie te behouden was het inrichten van een zgn. ‘longeertent’ (van het oud-Frans ‘longe’, koord, streng, touw. Als synoniemen werden ook gebruikt ‘arena’ en ‘manege’) een absolute voorwaarde voor de periodieke keuringen.

De inspanningsproef bestond uit het op een laag los zand laten afdraven van de hengsten aan een lang touw (longeren). Als een dier door de inspanning bij het inademen een piepend of fluitend geluid maakte, kon dat wijzen op ‘cornage’, in de volksmond ‘piepende, pijpende of snorkende dampigheid’ genoemd.

Bij deze aandoening is sprake van een verlamming van een van de stembanden, die afhangt in de luchtpijp, de doorgang van de lucht vernauwt en het paard zo kortademig maakt, dat zijn uithoudingsvermogen wordt verminderd. Omdat cornage heel vaak erfelijk is, wilde men deze ziekte niet infokken. De ‘afdraafproef’ vooraf had als bijkomend voordeel, dat de eigenaar van een paard zijn goede naam niet op het spel hoefde te zetten door met een ondeugdelijk dier op de keuring te verschijnen.

Tijdens de Eerste wereldoorlog was er in het bolwerk geen ‘dampigheid’ te horen van met ‘cornagie’ behepte paarden, maar kon men wel de ‘dampigheid’ van een militaire gaarkeuken ruiken.

De verplaatsbare, maar feitelijk permanente longeertent werd in januari 1906 in gebruik genomen en heeft zo’n halve eeuw dienst gedaan (Gemeentearchief Hulst, notulen van Burgemeester en Wethouders, 17.01.1893, 138; 28.03.1894, 185, 09;01.04.1902, 103).

.

Het Galgebolwerk was een geschikte locatie om hengsten te examineren. Het terrein was beschikbaar, lag wat achteraf en door de aanwezigheid van een ‘ziekenhuisje voor lijders aan besmettelijke ziekten’ kwam er niet veel volk. Op deze locatie hoefde de tent niet steeds opgebouwd en afgebroken te worden. Op de foto zien we onder het bolwerk horizontaal naar links de Nieuweweg, naar rechts het Schuttershof, rechtsonder de Grote Bagijnestraat en naar boven de Bagijnesteeg, die toegang geeft tot het bolwerk (Hulst toen en nu, 1989, glasplaatnegatief, ca. 1925)

Op grond van de in 1944 afgeschoten en nog niet herstelde torenspits van de kerk kan de foto gedateerd worden eind jaren ’40 - begin jaren ’50 van de 20e eeuw. Het boven de struiken uitstekende zwart gepekte tentzeil van de manege is op een paar plaatsen met lapmiddelen provisorisch gerepareerd.

Tussen 1914 en 1918 fungeerde de longeertent als veldkeuken voor de in Hulst gelegerde 4e Compagnie van het IIe Bataljon van het 14e regiment Infanterie (Bron: Nederlands Instituut voor militaire historie, collectie fotoafdrukken Koninklijke Landmacht, objectnummer 2155-034396).

Detail: Een tweetal bespannen fouragewagens met levensmiddelen. Op de wagen rechts zit een legerhond. Op de achtergrond de onvermijdelijke belangstelling van de lokale bevolking.

Detail: De militairen poseren prominent voor de donkere ingang van de longeertent. Rechts enig eenvoudig meubilair met de afwas op tafel en keukenknecht ernaast.

De longeertent in zijn nadagen.

Door Myra Stals, 7 maanden14 juni 2024 geleden

Halte Hoekkamer

<– Terug naar Historische Fotogalerij

📷 halte hoekkamer

Klik hier voor meer achtergrondinformatie bij deze galerij

Op vrijdag 17 april 1959 naderde even na half negen ’s morgens een bus van de Zeeuwsch-Vlaamsche Tramweg Maatschappij de kruising Hogeweg-Absdaalseweg, dicht onder Hulst, maar nog net gelegen op het grondgebied van de gemeente Sint Jansteen (links van deze locatie ligt nu de rotonde op de kruising van de rondweg Hulst, de Absdaalseweg en de N258 richting Absdale en Axel).

Chauffeur Adriaan Sijs uit Axel moest hier uitwijken voor een veewagen, die uit een zijweg de voorrangsweg opkwam en boorde zijn autobus een meter of drie in het huis van de familie Adam.

De ochtendrit van de vaste lijn Terneuzen-Hulst was goed bezet met voornamelijk schooljeugd op weg naar de school voor Bijzonder Lager Onderwijs en naar het Janseniuslyceum, beide in Hulst. Ondanks de forse klap kwamen de meeste passagiers er met wat schrammen en builen vanaf en een enkeling had een lichte shock. Minder fortuinlijk waren twee inzittenden met een botbreuk, resp. een kaakfractuur en een aantal kinderen, van wie tanden waren uitgeslagen. Niemand raakte ernstig gewond.

Van de bewoners van de woning kwam iedereen met de schrik vrij, omdat er niemand aanwezig was in de verwoeste, weinig gebruikte hoekkamer en de erboven liggende slaapkamer. De 79-jarige, bij zijn zoon inwonende, Peter Adam bevond zich in het aangrenzende vertrek, dat door schuifdeuren met de hoekkamer verbonden was. Toen hij deze opende stond hij oog in oog met de nog in de bus gezeten chauffeur, die een spierwit aangezicht had van het fijne glasgruis, maar verrassend genoeg niet gewond was.

De lichtgewonden werden allen ter plaatse behandeld, de inzittenden met breuken en verwondingen aan mond en tanden kregen medische verzorging in het oude St. Liduinaziekenhuis in de Nieuweweg. De autobus mocht zijn onbedoelde functie als steunpilaar pas opgeven, nadat de woning afdoende was gestut tegen instorting.

Een klein deel van de leerlingen in de bus ging naar huis, de meerderheid koos ervoor naar school te gaan, waar zij beplakt en bepleisterd de lokalen opfleurden.

(gegevens uit dagblad De Stem, de Provinciale Zeeuwsche Courant en het Zeeuwsch Nieuwsblad van 18-04-1959).

Impressie van de ravage aan de bus en het huis, dat voor een deel op het voertuig ligt en leunt. (kopie van de foto in dagblad De Stem van 18-04-1959, blz. 3).

In de bus zijn de kenmerkende forse ijzeren stangen rond de rugleuningen, waarvan de horizontale delen aan de bovenkant buitengewoon geschikt waren als handgreep, goed zichtbaar. Bij een botsing echter sloegen vooral jeugdige passagiers met hun gezicht vol tegen deze metalen buizen. Geen wonder dat bij dit ongeval in april 1959 bij een aantal kinderen tanden uit de mond waren geslagen. (foto: De Zeeuwse Bibliotheek, recordnr. 121363; fotoarchief PZC)

De houten vloer van de voorste slaapkamer rust volledig op het dak van de bus, het gebinte houdt de vrij hangende dakkapel nog op zijn plaats, de bakstenen van voor- en zijgevel van de hoekkamer zijn compleet verdwenen. In het interieur van het getroffen vertrek beneden overleefden, naar verluidt, alleen een kastje en een naaimachine. Links staat politieagent Piet Driedijk. (foto: De Zeeuwse Bibliotheek, recordnr. 121362, fotoarchief PZC)

Door Myra Stals, 7 maanden14 juni 2024 geleden

Hoogwelgeboren Hugenoten

<– Terug naar Historische Fotogalerij

📷 Hoogwelgeboren Hugenoten In hontenisse

Klik hier voor meer achtergrondinformatie bij deze galerij

Het adellijke geslacht Collot d’Escury

De afstamming van de familie Collot d’Escury heeft zijn oorsprong in Frankrijk in de regio Champagne. Het deel van de achternaam ‘Collot‘ is een ‘patroniem’, een afgeleide van een voorouder met de voornaam ‘Nicolaas’ en het deel ‘d’Escury kan afkomstig zijn van ‘escurie’ een oude schrijfwijze van ‘écurie’ (stal) en ‘Ecury’ is – wellicht niet toevallig – de naam van een aantal dorpen in de Champagnestreek.
David Collot (ca. 1547-1611) voerde de titel ‘Seigneur d’ (Heer van) Escury, naar een bezitting in Picardië en zijn zoon André (1610-1686) werd in 1653 door de Franse koning Lodewijk XIV in de adelstand erkend. Toen dezelfde vorst in 1685 het zgn. ‘Edict van Nantes’ ter bescherming van de ‘Hugenoten’, de destijds gangbare naam voor Franse Calvinistische protestanten, ophief, vluchtte André halsoverkop naar de meer tolerante ‘Verenigde Nederlandse Provinciën’. Zijn kleinzoon Hendrik Collot d’Escury (1682-1733) was de eerste d’Escury, die in ‘De Verenigde Provinciën’ woonde en werkte. Hij trouwde in ’s-Hertogenbosch met de ‘Nederlandse’ Johanna Martina Geertruid Sweerts de Landas en geldt als de stamvader van de ‘Nederlandse’ tak van de familie. Bij Koninklijk Besluit van 14 januari 1816 nr. 52 werden de drie in rechte lijn afstammende broers Johan Marthe, Hendrik en Robert Collot d’Escury door koning Willem I in de Nederlandse adel ingelijfd met de titel van ‘baron op allen’, d.w.z. dat alle mannelijke en vrouwelijke nakomelingen in mannelijke lijn de titel ‘baron’, resp. ‘barones’ mochten voeren. De mannelijke telgen bekleedden een scala aan lagere en hogere functies op militair en politiek gebied, zoals legerofficier, schepen (raadslid) en burgemeester in stadsbesturen, kamerlid, provinciaal bestuurder en rentmeester van koninklijke domeinen.

In 1868 werd Hendrik Adolf André baron Collot d’Escury benoemd tot ‘rentmeester van het rentambt Hulst’, d.w.z. administrateur en beheerder van het kroondomein in Oost-Zeeuws-Vlaanderen (een kroondomein bestaat uit staatsbezit als landgoederen en ander onroerend goed met gebruiksrecht door de vorst). Door deze aanstelling maakte dit van origine Franse adelsgeslacht zijn entree in de gemeente Hontenisse. Deze historische fotogalerij is gewijd aan de gezinnen van Hendrik Adolf André en zijn zoon Karel Jan André Guyon Collot d’Escury.

—————————————————————————————————————–

Herkomst beeldbronnen:
Als de herkomst en auteursrechthebbende bekend zijn, staan deze bij iedere beeldbron vermeld. Als deze niet bekend zijn, wordt dit aangegeven met ‘onbekend’. Van de gebruikte beeldbronnen uit de ‘Beeldbank van de Bibliotheek van Zeeland’ zijn de auterursrechthebbenden niet bekend; bij deze beeldbronnen staan de inventarisnummers met de afkorting ‘digitaal.dezb’.nl.’

archiefbronnen.

– Notarieel Archief Notaris Hondius, 1852, akte 131. Gemeentearchief Wageningen.

– Programma installatie van H.A.A. Collot d’Escury tot burgemeester van Hontenisse, 6 mei 1868, Gemeentearchief Hulst.

– Algemeen Nieuws- en Advertentieblad voor Zeeuwsch-Vlaanderen, 20-05-1868, 1 en 2.

– Het Hulsterblad 09-05-1868, 1; 14-01-1893, 1; 24-06-1893, 1; 26-08-1893, 1; 23-09-1893, 1; 04-11-1893, 1.

– Het Nieuws van den Dag, 28-06-1893, 1.

– Middelburgsche Courant 22-06-1893, 2; 14-03-1906, 2; 24-03-1906, 5.

– Ter Neuzensche Courant, 24-06-1893, bijvoegsel; 15-03-1906, 1; 17-03-11906, 5; 20-03-1906, 1; 24-03-1906, 5; 07-04-1914, 3;

02-05-1914, 5+6.

Literatuur.

– Ten Houte de Lange, C.E.G. Het geslacht Collot d’Escury. De geschiedenis van een Hugenotenfamilie. ’s-Gravenhage 1993.
– Jan Haak en zijn tijd, Beveren z.j., 194-195.

De familie Collot d’Escury voert een wapenschild in blauw met zilveren balk, waarop een zwarte vijfpuntster. Daarboven een 'aanziende' met witte parels gekroonde groene helm met gele tralies, om de hals een penning aan een koord. Aan weerszijden rood-, blauw-, goud- en purpergekleurde veren. Twee klimmende en omziende griffioenen houden het schild vast. (C. Ten Houte de Lange, 33)

De op deze pentekening nog jonge Hendrik Adolf André baron Collot d’Escury werd geboren op 1 januari 1833 in een statig grachtenpand in de sjieke straat Rapenburg te Leiden als zoon van Carel Jan baron Collot d’Escury en jonkvrouw Johanna Jacoba Calkoen. Vanaf 1852 kreeg Hendrik praktisch landbouwonderricht bij het echtpaar Johan Moorrees – Hendrica Reyers op het landgoed Hohenheim bij Apeldoorn, maar begon desondanks op 3 maart 1858 een loopbaan als fiscaal ambtenaar bij ’s Rijks schatkist. (C. ten Houte de Lange, 146)

Hendrik Collot d’Escury huwde op 30 oktober 1856 in Leiden Sara Henrica Beeckman, dochter van luitenant-kolonel Martinus Beeckman en Adriana Roline Feuilleteau de Bruyn. Het echtpaar ging wonen in ’s-Gravenhage. Haar man Hendrik was inmiddels werkzaam bij ' Kroondomeinen ' Op 15 december 1858 werd Karel, de oudste zoon , geboren. (C. ten Houte de Lange, 146)

In 1859 werd Hendrik benoemd tot rentmeester van het kroondomein Wageningen, waarvoor het echtpaar verhuisde naar Bennekom. In Villa Westereng aan de Edeseweg kwamen achtereenvolgens in 1860 Hendrikus, in 1862 Adriana en in 1863 Adriaan ter wereld. In 1864 volgde de benoeming van Hendrik tot rentmeester van het kroondomein Schiedam, waarvoor weer verkast werd, nu naar de gemeente Rijswijk. Hier werd in 1864 Arnold geboren. (fotocollectie Gemeentearchief Ede, inv.nr. 34756)

Vlak voor Kloosterzande voegden negen daar opgestelde gezelschappen van schuttersgilden en muzikanten zich met hun banieren en andere eretekenen bij de stoet. De koets met het gezin Collot passeert hier het toenmalige logement St. Hubert (nu locatie hotel Van Leuven) op het Hof te Zandeplein. Het gelaat van de frontaal geschilderde burgemeester is zeer gelijkend. Het rijtuig wordt geëscorteerd door de veldwachter, gestoken in uniform met steek en sabel. Hendrik Collot d’Escury is door schilder Jan Haak voorzien van zijn ambtsketen. (detail schilderij Jan Haak)

Op 6 mei 1868 had de plechtige intocht en installatie plaats van de rentmeester van het kroondomein, rentambt Hulst, Hendrik Adolf André baron Collot d’Escury, als 14e burgemeester van Hontenisse. Om half drie ’s middags werd “Zijn Hoogwelgeborene” aan zijn huis in de Steenstraat in Hulst afgehaald door een erewacht van veertig ruiters. Op dit detail van het schilderij van Jan Haak zien we vaandeldrager Abraham Paasse aan het hoofd van de stoet met een speciaal voor dit doel vervaardigd vaandel van een witte zijden stof met het familiewapen van Collot d’Escury. (detail schilderij Jan Haak)

Overal langs de route waren erebogen, voorzien van gelegenheidsteksten en velerlei versierselen opgericht, 35 stuks in Kloosterzande, 23 in Groenendijk, 21 in Lamswaarde’, 3 in Terhole. De hier afgebeelde triomfpoort stond opgesteld in Kloosterzande op het Hof te Zande ter hoogte van het oude stadhuis. Het opschrift luidde: “Leve baron Collot d’Escurii Honten Issens Burgemeester”. (detail schilderij Jan Haak)

In een buitengewone zitting van de gemeenteraad op 6 mei 1868 las eerst de gemeentesecretaris het Koninklijk Besluit van de benoeming en de daarop plaats gehad hebbende eedsaflegging in handen van de Commissaris van de Koning in Zeeland voor. Hierna hing wethouder Pieter Lemsen, ruim anderhalf jaar waarnemend burgemeester van Hontenisse, Hendrik Collot d’Escury de ambtsketen om de hals en verklaarde hem officieel geïnstalleerd tot burgemeester. De hier getoonde foto is gemaakt rond de tijd van en mogelijk naar aanleiding van de installatie tot burgemeester. (Groot Hontenisse van 1900 tot nu, dl. 2).

In het tweede halfjaar van 1868 begon in opdracht van Hendrik Collot d’Escury in Kloosterzande de bouw van een groot, statig, representatief herenhuis voor zijn gezin. Het nog steeds bestaande pand ligt aan het doodlopende deel van het Hof te Zandeplein (nu nr. 11) aan de rand van het vroegere landgoed van het Hof te Zande. De toen negen jaar oude Karel, de oudste zoon van Hendrik en Sara, viel de eer te beurt om de ceremoniële handeling ven de eerste steenlegging te mogen verrichten. (foto auteur, 26-06-2024)

Alle gevels van het tweelagige pand met centrale dakruiter hebben een dikke pleisterlaag, bestaande uit een 'halve maan' motief. De huidige leuningen langs bordes en trap voor de voordeur zijn later aangebracht. (foto auteur 20-06-2024)

Op dit portret uit 1880 is de 47-jarige Hendrik inmiddels voorzien van een flinke walrussnor. Naast zijn ambt van rentmeester, burgemeester en ontvanger-griffier van het Waterschap Walsoorden was hij van 1875 tot 1888 ook lid van Provinciale Staten van Zeeland en bekleedde hij talloze andere openbare maatschappelijke functies. Vanwege de landbouwopleiding in zijn jongelingsjaren en de uitgebreide ervaring en kennis, die hij opdeed in het beheer van het zeer uitgestrekte kroondomein in het rentambt Hulst, groeide Hendrik Collot d’Escury in de wijde omtrek uit tot de vraagbaak bij uitstek op landbouwgebied. (Zeeuws Archief, Zeeuws Genootschap, Zelandia Illustrata, deel IV, nr 154-39)

Op 15 januari 1893 gedacht Hendrik Collot d’Escury zijn zilveren jubileum als rentmeester van het kroondomein in het rentambt Hulst en ontvanger-griffier van het Calamiteus Waterschap Walsoorden in relatieve stilte. Vijf maanden later echter ging het jubileum van zijn 25-jarig burgemeestersambt op 20 juni 1893 met veel feestgedruis gepaard. Door de overweldigende belangstelling gaat de landauer met de jubilaris en zijn echtgenote verloren in de mensenmassa. De burgemeester is zojuist vertrokken vanaf zijn huis (rechtsboven), doorgereden onder de voor het hotel van J. Verbist staande erepoort met de tekst “hulde aan den jubilaris” en bevindt zich ter hoogte van het oude stadhuis (rechtsmidden). (Groot Hontenisse van 1900 tot nu, I)